Hiệu Minh - Triết lý…vỉa hè

Vỉa hè Hà Nội đã ngoài tầm kiểm soát. Ra quân bắt cóc bỏ đĩa chưa đủ, mà cần một triết lý phát triển dài hạn. Đường phố không chỉ để bước chân người qua. Nếu thiết kế và quản lý tốt sẽ mang lại phồn vinh.

Vỉa hè là của nhân dân anh hùng

Một thời bao cấp có chế độ phân phối hàng, các quan chức cao được mua ở cửa hàng trên phố Tông Đản, cấp thấp chút mua ở phố Nhà Thờ.

Không biết mua bán ở đâu vì tem phiếu có hạn, đi chợ một lần là hết bay tiêu chuẩn, lại ngăn sông cấm chợ, hè phố trở thành "cửa hàng" cho thứ dân. Vì thế có mấy câu thơ vui “Tông Đản là của các quan/Nhà Thờ là của trung gian quần thần/Đồng Xuân là của thương nhân/Vỉa hè là của nhân dân anh hùng”.

Người lam lũ sử dụng vỉa hè làm nơi mua bán rau cỏ, thực phẩm rẻ tiền, chè chén, kẹo lạc, thuốc lá hôi, hàng rong đủ kiểu. Ít người nhớ rằng, vỉa hè thiết kế dành cho từ quan đến dân. Thời bao cấp nghèo khó kéo theo vỉa hè tiếp tục oằn lưng mang trên vai "sứ mệnh lịch sử buôn thúng bán mẹt" trải dài hai thế kỷ.

Sang thế kỷ 21 đã 25 năm, hè phố trở thành cái nút thắt cản trở phát triển. Thỉnh thoảng lãnh đạo ra quân đồng loạt nhất là ông nào mới nhậm chức, nhưng công an vừa khuất dạng, đâu lại vào đấy.

Triết lý phát triển… vỉa hè

Ông Fred Kent, Giám đốc "PPS - Project for Public Spaces – Dự án Không gian Công cộng" của Hoa Kỳ, hàng năm đi khoảng 250 ngàn km khắp năm châu để giúp xây dựng những thứ tưởng chừng không đáng kể như cái vỉa hè.

Ông Kent có câu nói nổi tiếng "If you plan cities for cars and traffic, you get cars and traffic. If you plan for people and places, you get people and places. – Nếu xây dựng thành phố để dùng cho ô tô và kẹt xe thì sẽ có ô tô và kẹt xe. Nếu xây thành phố cho con người và cõi đi về thì có cả hai".

Trong quá khứ ở khu trung tâm nhất là những nơi có dấu ấn của người Pháp, vỉa hè, đường phố của Hà Nội, TPHCM được xây dựng theo triết lý trên.

Phố phường không chỉ là nơi để đi từ nơi này qua nơi khác, mà đó là nơi bạn muốn tới, mua bán, chia sẻ, một chốn rong chơi, tạo ra tiền bạc và giá trị trường tồn khó đong đếm.

Mỗi mét vỉa hè được thiết kế có tầm nhìn sẽ mang lại lợi ích cho người ở tại đó, người kinh doanh, người qua đường và đương nhiên chính quyền ngồi thu thuế của cả ba lớp người trên. Có tiền lại đầu tư tiếp, đó gọi là giá trị gia tăng, phát triển bền vững.

Hiện nay vỉa hè Hà Nội chỉ có chủ sở hữu ở đó và quản lý khu vực được hưởng đôi chút. Người qua lại thấy khó chịu, ô nhiễm, kẹt xe và đôi lúc nguy hiểm tới tính mạng. Chính quyền thành phố không thu được bất kỳ đồng xu nào, cho thuê cũng lỗ.

Paris, Warsaw, Brussels, Washington DC, hay nhiều nhà cao tầng như New York, Tokyo, Hongkong, sẽ thấy vỉa hè được quản lý chặt chẽ ra sao. Họ không thể phát triển nếu không có tư duy vỉa hè gồm kế hoạch cho không gian công cộng.

Washington DC có vỉa hè khá rộng, có bán hàng rong, có nhạc công đường phố, có quán vỉa hè lấn ra ngoài, xe bán thức ăn đỗ trên phố. Nhưng các dịch vụ sinh lời phải có giấy phép, phải trả phí nếu cần. Vào ngày cao điểm có sự kiện đông người, xe bán hàng phải mua chỗ từ mấy tháng trước.

Cứ việc bán mua, cứ việc mang ghế ra vỉa hè cho khách nhâm nhi café, nhưng phải có giấy phép hoặc theo hướng dẫn chung của thành phố. Sai là phạt, thu giấy phép và nhiều hệ lụy. Mỗi năm, Thủ đô DC thu hàng trăm triệu đô la tiền phạt xe đỗ sai chỗ trong khi Los Angeles thu 250 triệu và New York thu hơn nửa tỷ. Tiền thu do phí parking gấp nhiều lần như vậy.

Hà Nội thời Pháp có vài cảnh sát mà vẫn quản lý được thủ đô mấy chục ngàn dân vì luật chặt chẽ, phạt tiền, đưa về đồn, là cách “thượng tôn pháp luật”, ai làm sai phải sợ.

Tám nguyên tắc xây dựng vỉa hè thành "chốn đi về"

Dự án PPS của ông Fred Kent đưa ra 8 nguyên tắc nhằm lên kế hoạch, xây dựng và quản lý hè phố như sau:

1. Great Activities & Destinations : Là nơi cho hoạt động vui chơi và điểm đến;

2. Safe : Hè và đường phố phải an toàn cho người qua lại;

3. Inviting and rich in detail : Đến phố đó rồi lại muốn đến nữa, mỗi ngôi nhà, góc phố có chiều sâu văn hóa cùng nghệ thuật;

4. Designed fof lingering : Thiết kế để người rong chơi, trải nghiệm và giải trí đầu óc, thư giãn;

5. Interactive and social : Là không gian để trao đổi và kết bạn xã hội. Biết bao các bạn tri kỷ gặp nhau trên phố hay một quán café thân thiện;

6. Unique : Có một không hai, mang tính bản địa nhưng vẫn có tầm toàn cầu;

7. Accesbile : Dễ đến dễ đi. Chỉ vài chỉ dẫn, vài cú quay xe đã tới nơi chứ không thể là mê cung;

8. Flexible : Linh động, tiện cho các hoạt động văn hóa, bồn hoa mùa hè khác mùa đông, có thể sắp xếp dễ dàng.

Hà Nội đang làm được điểm số 8 tuyệt vời là Bờ Hồ cấm xe máy cuối tuần, biến đường giao thông thành nơi vui chơi, được người dân ủng hộ.

Hà Nội phải thay đổi triết lý về vỉa hè. Thay vì kẻ vạch, chặn đường, ra quân như bao lần, thì lãnh đạo cần nhìn ra văn hóa, kiến trúc và sau đó là tiền bạc cho không gian tưởng chừng nhếch nhác này.

Đường phố chỉ để đi lại là phố chết. Muốn trở thành không gian sống động thì hãy quên đi chuyện kẻ vạch cho xe máy đỗ hay bảo kê cho quán cóc để thu tiền.

Như một cửa hàng ăn mở ra thì vỉa hè cũng vậy. Nếu khách đến, trải nghiệm và muốn quay lại như một cõi đi về, thì đó là sự phát triển bền vững.

HIỆU MINH 24.12.2025