Tin tức, bình luận, phóng sự, hậu trường chính trị quốc tế
(Đầu đề bài này không phải tôi muốn giật gân, mà vì muốn đặt thẳng câu hỏi để bàn luận vấn đề.)
Trong tiểu thuyết “Nỗi buồn chiến tranh” (NBCT) có chi tiết Phương bị hãm hiếp trên chuyến tàu hỏa đi cùng Kiên vào phía Nam. Những người phê phán cuốn tiểu thuyết dữ dội mấy ngày qua cho rằng tác giả đã mô tả vụ hãm hiếp này do bộ đội gây ra. Vì thế họ đã cáo buộc và đòi xét xử nhà văn Bảo Ninh về tội đã xúc phạm đến quân đội nhân dân Việt Nam.
Sự thật thế nào?
Bạn hẳn đã xem Forrest Gump rồi phải không? Và bạn biết tại sao nó đoạt nhiều Oscar đến vậy phải không? Nó chẳng liên quan gì đến một cơn sốt như dịch cả.
Tôi phải nói thẳng là để gây cơn sốt dịch với thằng cộng đồng mạng ở quê tui, hoàn toàn không khó. Và nó cũng không đảm bảo để tác nhân gây sốt được Oscar đâu. Tuyệt đối không nên đem sốt với quyết tâm chính trị ra tự sướng cho rằng Oscar với Nobel đến nơi.
"Nỗi buồn chiến tranh" cũng vậy. Còn khuya mới được Nobel văn học. Đừng có mơ. Hay? Có hay. Có thẳng thắn nhìn vào một mặt, một góc khuất của tâm hồn con người. Kiệt tác thì chưa phải.
Nỗi buồn chiến tranh (NBCT) của Bảo Ninh được nhà nước vinh danh trong “50 tác phẩm văn học, nghệ thuật biểu diễn Việt Nam tiêu biểu, xuất sắc sau ngày đất nước thống nhất (1975-2025).
Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch (VHTTDL) chủ trì xét giải. Việc lựa chọn do một Hội đồng gồm các nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình lý luận hàng đầu “cầm cân nẩy mực”.
Đây không phải lần đầu tác phẩm này nhận giải. 30 năm trước, NBCT từng nhận giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam (năm 1991) cùng nhiều giải thưởng quốc tế. Lần này, đích thân Phó Thủ tướng Chính phủ Mai Văn Chính và Thứ trưởng Bộ VHTTDL Trịnh Thị Thủy trao giải cho nhà văn Bảo Ninh.
Mình đọc đơn của ông Phan Trung Can này mà buồn cười mãi. Nó thể hiện não trạng ngây ngô, khi bắt ông nhà văn đi chứng minh sự kiện trong tiểu thuyết là có thật! Mình rất mong Bộ Quốc phòng vào cuộc, rồi từ đó mở rộng điều tra các vấn đề khác trong lịch sử chứ không chỉ trong tiểu thuyết.
Ví dụ như truy tìm thân nhân của anh Lê Văn Tám. Phải chăng anh này không cha không mẹ, anh em, bạn bè đồng chí? Lê Văn Tám là ai? Rồi phải có thực nghiệm hay chứng minh khoa học về hành vi tự thiêu mà chạy được đi đốt kho xăng...
Ngoài ra cũng cần xác minh khoa học, có thể bằng thực nghiệm, việc ôm hòn gạch nung để ngủ thì mỗi đêm tỉnh dậy mấy lần để nung lại?
Nếu đã viện luật thì xin thưa, Việt Nam không có luật hồi tố. Nếu vẫn muốn dụng luật, xin thưa, từ khi tác phẩm ra đời đến nay đã 35 năm, thời hiệu truy cứu đã không còn, không xem xét hình sự được.
Vậy thì kiện dân sự ? Được, nhưng sản phẩm sáng tạo không thể chứng minh được bị hại là ai cả, không thể xét xử hay mời hòa giải. Người viết đơn không có tư cách liên quan, không thể tham gia để tiến đến hòa giải thành. Nếu cương quyết đòi xử, nguyên đơn không thể chứng minh được thiệt hại vật chất của một đối tượng tưởng tượng. Phần đền bù thiệt hại vật chất không có hóa đơn chứng từ chứng minh thiệt hại cụ thể thì không có cơ sở để thực hiện đền bù.
Và do đó, đã không có đối tượng bị thiệt hại cũng không đòi được tối đa 11 tháng mức lương tối thiểu để đền bù thiệt hại tinh thần, vì có ai bị thiệt hại đâu ? Tóm lại, không có người bị tổn hại, không xử được. Tranh chấp dân sự, thời hiệu tối đa chỉ 24 tháng, không thể xử sau 35 năm.
Tôi tình cờ thấy lá đơn này được chia sẻ trên mạng xã hội, không biết thật giả thế nào. Nhưng nếu đúng đây là một lá đơn tồn tại ngoài đời thực thì thật là hài hước...
Lá đơn kiến nghị đòi xem xét trách nhiệm pháp lý đối với nhà văn Bảo Ninh và tác phẩm Nỗi buồn chiến tranh đặt ra một loạt vấn đề nghiêm trọng về nhận thức pháp luật.
Điểm dễ thấy nhất là người viết đơn yêu cầu truy cứu trách nhiệm nhưng không viện dẫn bất kỳ điều luật nào mà tác giả hoặc tác phẩm bị cáo buộc vi phạm. Trong hệ thống pháp luật, không có khái niệm xử lý một cá nhân chỉ vì “gây bức xúc”. Mọi yêu cầu truy cứu đều phải xác định rõ hành vi, chỉ ra điều luật bị vi phạm và chứng minh hậu quả pháp lý cụ thể. Lá đơn không đáp ứng được bất kỳ điều kiện tối thiểu nào.
Ngày 06/12/2025, trả lời phóng viên Phương Chi của Báo và Phát thanh, Truyền hình Nghệ An hỏi về tác phẩm Nỗi Buồn Chiến Tranh, nhà văn Bảo Ninh nói:
“Chúng ta không chọn chiến tranh, mà đủ loại kẻ thù xâm lược đã nhắm vào đất nước ta để gây chiến và xâm lăng.
Cho nên phần đông người Việt mình thuộc các thế hệ đã trải qua thời thanh niên trong những năm từ Cách mạng 1945 cho tới năm 1990 khi chiến tranh biên giới kết thúc, đã chọn dâng hiến tuổi trẻ của mình và cả đời mình cho công cuộc đấu tranh giành và bảo vệ nền độc lập tự do của Tổ Quốc”.
- Dân xứ này rất quan tâm đến chính trị, nhưng họ không hiểu rằng chính trị chỉ dành cho một nhóm rất ít người nắm quyền cai trị (được gọi là lãnh đạo) họ.
- Dân ta thích làm công tác tổ chức cán bộ ; họ tiên đoán, sắp xếp ông nọ bà kia vào ghế này ghế khác. Nhưng không hiểu rằng họ không có cái quyền ấy, có bàn cũng chỉ bàn tào lao cho vui thôi.
Nhiều người tặc lưỡi, thôi thì “so bó đũa chọn cột cờ,” mà chẳng chịu nghĩ nếu chọn được cột cờ thì cột ấy cũng vẫn chỉ là đũa, thậm chí đũa dùng một lần rồi vứt.
Trong “Một người Hà Nội” có “nhân vật phụ”, là Dũng – con trai của cô Hiền. Sau ngày chiến thắng trở về năm 1975, trong bữa tiệc mừng do gia đình tổ chức, “Một ông già hướng mặt về phía Dũng bảo: "Đồng chí bộ đội có chuyện gì vui kể nghe nào?"
Dũng nói: "Thưa các bác, chỉ có những chuyện không được vui lắm". Một bà nói: "Cứ nói, người ở xa về có quyền muốn nói gì thì nói". Dũng nói rằng trong nửa năm nay anh không ngớt nghĩ về những người từ Hà Nội ra đi cách đây đúng mười năm. Sáu trăm sáu mươi người, bây giờ còn lại khoảng trên dưới bốn chục”.
Vâng, đó là một “nỗi buồn chiến tranh” – nỗi buồn của những người mẹ, người cha, người đồng đội trở về sau chiến thắng. Sống mà trở về khi bạn bè đã phải chết, trong hoàn cảnh ấy, Dũng thấy buồn đau và tội lỗi…
1. Tranh cãi về “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh, vẫn kiểu tranh cãi “Mưa đỏ” : Không hiểu gì về thể loại, cứ nhầm sáng tác với ký, nhầm phim truyện với phim lịch sử.
Người làm văn học nghệ thuật (VHNT) rất hiểu thể loại khi họ đặt bút, còn một số người đọc thì k biết tí gì về thể loại, nên cứ vén môi chửi, lại được những người hiểu biết về văn học nghệ thuật “trình độ” hiểu biết tương đương, phụ hoạ nên thành om xòm thôi.
Mấu chốt chính là dân trí không đồng đều.
Về vị trí của Bảo Ninh và “Nỗi buồn chiến tranh”, hôm trước tôi đã nêu quan điểm. Riêng đối với bức ánh Bảo Ninh cúi đầu, giữa hai bên là hai vị quan to, mà mấy hôm nay đã gây nên những ồn ào không hay, xin có mấy lời như sau.
Rõ ràng, bức ảnh này không đẹp, nếu không nói là làm mất hình ảnh Bảo Ninh. Người ta khi xem ảnh, nếu có cảm giác rằng Bảo Ninh “khom lưng cúi đầu” trước quyền lực, thì cũng khó mà trách được. Vì sao ? Vì chú thích dưới ảnh của Tuổi Trẻ cho phép người ta nghĩ như thế : “Phó Thủ tướng Mai Văn Chính và Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Trịnh Thị Thủy trao vinh danh cho nhà văn Bảo Ninh (giữa)’’.
Trước những “đàm tiếu” mỗi lúc một nặng nề về Bảo Ninh quanh bức ảnh này, tác giả của nó, phóng viên Thiên Điểu – tức Facebooker Huong Hoang nửa đêm ngày 10.12 đã phải lên bài “Tôi nợ Bảo Ninh một lời xin lỗi !”
Kể ra một lão già IT bàn chuyện văn hóa đọc cũng buồn cười, vì cả đời y đọc được vài cuốn sách từ đầu đến cuối trong đó có cuốn “Nước Mỹ từ A đến Z” mà y là tác giả. Còn lại hầu hết là đọc nhảy cóc, đọc xong không nhớ, hoặc nghe người ta…nói.
Tiểu thuyết “Nỗi buồn chiến tranh” bỗng lại nổi như cồn. Thôi thì đủ các chuyên gia vào phán. Mạng xã hội cũng buồn cười, mỗi người đọc đều theo lăng kính nghề nghiệp và kinh nghiệm đời mình.
Tướng quân nhìn từ góc độ người chiến thắng, hào hùng và oanh liệt, làm gì có chuyện ủy mị, than khóc, hèn nhát làm hỏng hình ảnh của bộ đội bách chiến bách thắng.
Việc “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh được vinh danh đã thổi bùng lại cuộc bút chiến kéo dài ba mươi năm, phơi bày mâu thuẫn giữa sự công nhận chính thức và những định kiến lịch sử đã in hằn trong một bộ phận công chúng.
Đây là lát cắt rõ nhất về cách mạng xã hội đối xử với nghệ thuật : Nó nâng ai lên cũng nhanh, và xé nát mọi thứ cũng nhanh không kém.
Được đưa vào danh sách 50 tác phẩm tiêu biểu sau ngày thống nhất, cuốn sách lần đầu tiên được trao sự chính danh xứng đáng. Sau hơn ba thập kỷ, nó đã chứng minh giá trị vượt thời gian, được dịch và ca ngợi trên thế giới như một trong những thành tựu lớn nhất của văn học Việt Nam thời Đổi mới.
Chúng tôi cùng tuổi, sinh 1952. Cùng chiến hào, nói theo ngôn ngữ các cựu binh.
Bảo Ninh vượt Trường Sơn vào, tôi kháng chiến sớm hơn, là dân của Khu 9 thời Võ Văn Kiệt. Sau này mới biết nhau từ lò Viết Văn Nguyễn Du, từ “ống tay áo của Nguyên Ngọc bước ra”. Và thầm lặng liên tài khi Bảo Ninh đọc tôi qua Con Chó Và Vụ Ly Hôn còn tôi thì ngay từ đầu đã nghiêng mình với Nỗi Buồn Chiến Tranh.
Sau khi nhà văn Nguyên Ngọc bị mất hết chức vụ (lần cuối cùng), tôi được Tổng thư ký Nguyễn Khoa Điềm nhận về Hội Nhà văn Việt Nam và thành người của báo Văn Nghệ. Lúc đó Bảo Ninh đã ở Văn Nghệ-Trẻ (nhóm Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Thành Phong), tôi thuộc Văn Nghệ-Già. Nhìn nhóm Văn Nghệ Trẻ mà thèm, dạt dào sinh lực nhưng không lâu sau thì tan tác, có lẽ họ là một cái gai trong mắt lãnh đạo hoặc gay cấn hơn, trong mắt các ngài ở Trên nữa.
Tôi sinh ra trong hòa bình, chỉ biết đến cuộc chiến tranh 20 năm qua hình ảnh đoàn xe tiến từ phía nam thành phố qua phố Huế nhà mình. Sau đó vài năm là ông cậu cùng các thanh niên trong phố đào hố trên vỉa hè. Lại một cuộc chiến nữa đang đến. Tháng Hai năm Bảy chín.
Lớn lên, tôi ra trường rồi công tác trong lực lượng vũ trang một thời gian. Chẳng thể gọi là lính được, mình chỉ là một thứ cán bộ quèn, vớ vẩn nào đó. Người ta bảo : Một ngày là lính, trọn đời là lính. Ừ, đó là việc của họ. Nếu bây giờ còn trong lực lượng, có khi là đại tá, thiếu tướng rồi chứ chẳng chơi, cũng hơn ba chục năm rồi còn gì.
Tôi biết đến chiến tranh như vậy, chỉ thông qua văn học và phim ảnh. Erich Maria Remarque. Bạn hãy thử tìm “Ba người bạn” và đọc nó đi. Chiến tranh đó. Kiểu chiến tranh không có tiếng súng, nhưng chết chóc vẫn rất gần. Ernest Hemingway. Bạn hãy thấm sự đau khổ tột cùng của Frederic Henry khi mất cả vợ lẫn con trai, dù họ đã cố chạy trốn khỏi chiến tranh.
Không nói chuyện lằng nhằng tặng thưởng
Còn lòng thòng rối vướng loanh quanh
Ủa tôi xin phát biểu nhanh
Bảo Ninh xứng đáng vinh danh cuộc này.
Cú cúi đầu đang gây bàn cãi
Ủa tôi xin nói lại cho vuông
Xưa nay cúi- ngẩng lẽ thường
Tiểu nhân-Quân tử đôi đường lệch duyên.
Hồi ở Virginia tôi hay đưa hai ông con đi thư viện gần nhà. Bọn trẻ chọn truyện tranh dễ đọc, đọc xong một tuần đem trả rồi mượn tiếp. Không trả đúng hạn họ phạt chút tiền 20$ cho nhớ.
Tôi lân la vào chỗ bán sách cũ, bìa mềm giá 50 cent, bìa cứng 1$, bất kể là sách được giải Nobel, do Tổng thống viết hay loại gói xôi không đắt. Tôi mua một số sách cũ và khi về hưu cố tha lôi về Trích Sài.
Nhân trên mạng đang sôi nổi về Bảo Ninh và “Nỗi buồn chiến tranh”, tôi tìm ra cuốn "Dear America : Letters Home From Vietnam", một tuyển tập những lá thư chân thực và sâu sắc được viết bởi những người lính Mỹ, bác sĩ, y tá và nhân viên hỗ trợ Mỹ đã từng phục vụ trong Chiến tranh Việt Nam, trải dài từ đầu những năm 1960 đến khi Hoa Kỳ kết thúc tham chiến vào năm 1975.
Tìm mãi cuối cùng rồi cũng lần ra tác giả bức ảnh chụp nhà văn Bảo Ninh nhận thưởng, bức ảnh đã gây chú ý suốt mấy ngày qua. Trên trang cá nhân, bạn ấy đã giải thích rất nhiều, thậm chí có lúc còn đổ lỗi cho bạn đọc.
Nhưng theo quan điểm của tôi, dù giải thích thế nào thì bạn ấy vẫn sai. Nghề báo có những nguyên tắc tối thiểu không thể bỏ qua. Đưa một tấm ảnh lên mà để bạn đọc hiểu lầm dẫn đến tranh cãi thì trước hết là lỗi của phóng viên và cao hơn là lỗi của tòa soạn, bởi đó là trách nhiệm biên tập và kiểm soát chất lượng thông tin.
Trong trường hợp này, lựa chọn đúng nghề chỉ có ba : Một là không dùng bức ảnh đó, hai là nếu buộc phải dùng thì phải chú thích thật rõ ràng để tránh hiểu lầm, và ba là chấp nhận đưa tin chậm hơn đôi chút để xin đồng nghiệp hoặc ban tổ chức một tấm hình khác chuẩn xác và phù hợp hơn. Không có con đường thứ tư.
Trích : (Tôi với Bảo Ninh) “… cùng tiểu đội, cùng trung đội B Chỉ huy suốt những năm tháng dài của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước cho đến khi kết thúc 30/4/1975 tại sân bay Tân Sơn Nhất và Bộ Tổng tham mưu quân đội ngụy quyền Sài Gòn…
…Chúng tôi ăn cùng mâm, ngủ cùng hầm, cùng đạo công sự cho B Chỉ huy, cùng hành quân xa mang vác nặng, cùng đánh địch nhiều trận mà viết xuyên tạc về chúng tôi là một nỗi đau của những người cựu chiến binh chống Mỹ như chúng tôi.”
Bạn nghĩ sao về đoạn văn trên ? Về lý lẽ thông thường khi tác giả của status này muốn bôi xấu ai đó, hắn ta phải tìm những thông tin về sự hèn hạ, nhục nhã, phản bội… của người ta. Nhưng đoạn trên đây, chúng ta đọc không hề thấy những điều đó – là bởi vì nhà văn Bảo Ninh không hề như vậy.
Văn học Việt Nam từ 1945 đến 2000 được chia làm hai giai đoạn, theo tiến trình chính trị - xã hội : Trước và sau 1975.
Không phải kiến thức gì hàn lâm cao siêu cả, sách giáo khoa viết và học sinh phổ thông được dạy. Trước 1975 là nền văn học phục vụ cách mạng, cổ vũ chiến đấu. Nhân vật chính của nó là con người quần chúng/ đại chúng/ quảng trường – không có chỗ cho đời sống cá nhân ; cảm hứng của nó là sử thi, ngợi ca, ta thắng địch thua…
Và cũng vì thế mà mặc dù có thành tựu và đã “hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ chính trị” nhưng nó trở nên phiến diện, một giọng, một chiều, là “nền văn học phải đạo”.
