Bông Lau - Tam quyền phân lập

Trong thời gian 2 tháng qua Tổng Thống (TT) Donald Trump ký nhiều lịnh hành pháp (executive order). Ví dụ bắt giam và muốn trục xuất một thủ lãnh sinh viên có thẻ xanh nhưng biểu tình và bị kết tội ủng hộ Hamas, đóng cửa cơ quan USAID, trục xuất băng đảng Châu Mỹ La Tinh về nước, sa thải nhân viên liên bang mới thuê và trong tình trạng tập sự v.v…

Các lịnh hành pháp này đã bị một số thẩm phán của hệ thống tòa án liên bang cấp vùng (district) phong tỏa (block). TT Trump phản ứng bằng cách kêu gọi vị thẩm phán đã cấm cản các lịnh hành pháp phải bị kết tội (impeach) vốn là thủ tục để cách chức vị thẩm phán đó.

Ở đây chúng ta hãy khoan kết luận ai đúng ai sai, mà hãy tìm hiểu hệ thống pháp lý và Hiến Pháp Hoa Kỳ được thực thi như thế nào.

Sau những lời chỉ trích của Tổng Thống, Chánh Án Tối Cao Pháp Viện John Roberts thuộc đảng Cộng Hòa đã lên tiếng can thiệp, tuyên bố lời buộc tội của TT Trump là không ”phù hợp” cho một cuộc tranh cãi pháp lý. Vì đây là sự chuyên quyền của Hành Pháp muốn áp chế lên Tư Pháp (judicial). Đừng lẫn lộn Tư Pháp với các hệ thống tòa án liên bang và Tối Cao Pháp Viện, với Bộ Tư Pháp của Hành Pháp, là cơ quan thực thi luật pháp bắt bớ câu lưu chớ không có chức năng xét xử.

Trong lịch sử pháp lý Hoa Kỳ đã có một số thẩm phán và thống đốc bị buộc tội (impeach) và bị cách chức vì tội tham ô, sau khi hội đủ 2/3 số phiếu đồng ý truất phế ở Thượng Viện. TT Bill Clinton bị buộc tội một lần nhưng không đủ 2/3 số phiếu truất phế nên coi như không có tội. Tương tự, TT Trump bị 2 lần nhưng không đủ phiếu nên trắng án.

Các thẩm phán liên bang vùng (district) cấm cản lịnh hành pháp của TT Trump thuộc đảng Dân Chủ, là do TT Hoa Kỳ thuộc đảng Dân Chủ đề cử với 2/3 số phiếu chấp thuận của Thượng Viện. Giống trường hợp TT Trump đã đề cử 3 thẩm phán Tối Cao Pháp Viện và hàng trăm thẩm phán ở các tòa án liên bang. Và các thẩm phán vùng do TT Mỹ thuộc đảng Cộng Hòa đề cử cũng thường xuyên ra lịnh cấm cản các lịnh hành pháp của TT cầm quyền thuộc đảng Dân Chủ.

Chúng ta còn nhớ các lịnh hành pháp cấm súng của TT Obama và Biden đã bị một số thẩm phán bảo thủ ngăn cấm vì cho là vi hiến. Sau đó phải đưa lên Tòa Phúc Thẩm Kháng Án để xử tiếp. Nếu vẫn bế tắc thì đưa lên Tối Cao Pháp Viện.

Có một trường hợp lý thú là trong nhiệm kỳ Donald Trump 1 nhân có một vụ xả súng ở Las Vegas. Tên sát nhân dùng các loại súng AR15 biến chế bắn liên thanh được nên đã giết chết mấy chục người. Hắn dùng một bộ phận báng súng biến chế tiếp nhận lực giựt hậu tác động lên ngón tay bóp cò liên tục như bắn liên thanh.

Ông Trump đã dùng lịnh hành pháp để cấm bán các loại báng súng biến chế bắn liên thanh này (bán khoảng 100 đô la). Mình ủng hộ lịnh hành pháp này, vì các loại súng bắn liên thanh nếu muốn mua cần phải qua một thủ tục điều tra lý lịch gắt gao mới được chớ không thể mua bán bừa bãi. Tuy nhiên một vị thẩm phán bảo thủ thuộc đảng Cộng Hòa đã phong tỏa (block) lịnh hành pháp của TT Trump vì cho rằng vi hiến, vi phạm Tu chính án thứ hai của Hiến pháp Hoa Kỳ.

Hiến Pháp Hoa Kỳ thiết lập Tối Cao Pháp Viện, và tòa án tối cao nhứt nước này thường xét xử các vụ án dính líu tới Hiến Pháp Hoa Kỳ mà các tòa án bên dưới đã không giải quyết được.

Hiến Pháp Hoa Kỳ sau đó ủy nhiệm cho Quốc Hội Hoa Kỳ thiết lập các hệ thống tòa án liên bang để xét xử các vụ án chuyên biệt. Như hệ thống tòa án liên bang vùng (district court) gồm có 94 tòa án trải rộng trên 50 tiểu bang Hoa Kỳ để xét xử các vụ án “dân sự” (phạt tiền) và hình sự (ở tù). Nếu tòa án liên bang vùng không xử được thì sẽ đưa lên tòa Phúc Thẩm gồm có 13 tòa để xử tiếp. Nếu bị bế tắc thì sẽ lên Tối Cao Pháp Viện.

Đặc biệt luật pháp cho phép bất cứ một thẩm phán của tòa án liên bang cấp vùng có quyền cấm lịnh hành pháp của Tổng Thống nếu xét thấy vi hiến. Nếu Hành Pháp chống án thì sẽ đưa lên tòa Phúc Thẩm xử tiếp, nếu không giải quyết được thì sẽ đưa lên Tối Cao Pháp Viện.

Thông thường khi Tổng Thống ban lịnh hành pháp, thì khoảng một vài tháng sau sẽ có một thẩm phán liên bang cấp vùng chuẩn bị xong hồ sơ để phong tỏa lịnh hành pháp của Tổng Thống. Cho nên với mức độ lịnh hành pháp được ban hành ồ ạt hiện nay, chúng ta sẽ thấy các thẩm phán vùng sẽ phản ứng trong những ngày tới.

Đây là một điểm son của tam quyền phân lập của Hoa Kỳ mà Lập Pháp – Tư Pháp – Hành Pháp độc lập và kiểm soát nhau. Bất cứ một lịnh hành pháp nào của Tổng Thống Mỹ nếu không phải qua Quốc Hội cứu xét thì sẽ được hệ thống tòa án của ngành Tư Pháp chiếu cố để kiểm soát sự chuyên quyền và vi hiến của Tổng Thống.

Nhưng hệ thống tam quyền phân lập vẫn có khe hở, là vì các tòa án của ngành Tư Pháp không có cảnh sát và quân đội để thực thi các bản án mà phải dựa vào Hành Pháp để thực thi công lý.

Cho nên nếu các tòa của Tư Pháp phán xét Tổng Thống sai và vi hiến, nhưng Tổng Thống vẫn không tuân lịnh mà vẫn tiến hành làm theo ý mình, thì tòa án cũng không làm gì được và sẽ xảy ra tình trạng rối loạn khủng hoảng của hệ thống chính quyền Hoa Kỳ (constitutional crisis). Cuộc rối loạn này nếu nhẹ thì có thể làm chính quyền Hoa Kỳ tê liệt, và tồi tệ nhứt là đưa đến nội chiến như ở một số quốc gia.

Hy vọng Hiến Pháp Hoa Kỳ vẫn là kim chỉ nam để mọi người tôn trọng, để quốc gia này luôn luôn có nền dân chủ tự do và pháp quyền.

BÔNG LAU 21.03.2025