Nguyễn Ngọc Chu - "Luật Hồi Tỵ" và "cân bằng nhân sự đại diện"

 

1. Luật Hồi Tỵ

Luật Hồi Tỵ quy định cấm quan lại làm việc tại chính quê hương của mình, hoặc nơi có quan hệ thân thuộc sâu (họ hàng, thông gia…). Mục tiêu của luật Hồi Tỵ là tránh tư lợi – bè phái – nâng đỡ họ hàng – bao che địa phương.

Luật Hồi Tỵ xuất hiện từ thời phong kiến, nhưng mức độ áp dụng thay đổi theo từng triều đại. Bắt đầu từ thời Lê sơ (1428–1527) Luật Hồi Tỵ được áp dụng mạnh mẽ. Hồng Đức luật có quy định: Quan không được làm ở quê mình; Không được làm ở huyện/quận có họ hàng gần.

Thời Nhà Nguyễn (1802–1945), Luật Hồi Tỵ được áp dụng cực kỳ chặt chẽ, đầy đủ nhất trong các triều đại. “Gia Long luật”, “Minh Mệnh cải cách 1831–1832” quy định:

- Tổng đốc, Tuần phủ, Án sát, Bố chính không được làm ở tỉnh quê mình.

- Hồi Tỵ mở rộng sang:

+ Đồng hương

+ Người có cùng thầy học

+ Người có quan hệ thông gia

+ Người giữ chức vụ ở nơi cha mẹ hoặc anh em đang sống.

Luật Hồi Tỵ được đặt ra với chủ đích rõ ràng. Trong số đó cần lưu ý đến các điểm tích cực:

- Chống tham nhũng, tư lợi, lợi ích nhóm, bè phái địa phương.

- Tăng tính khách quan trong quản lý. Quan lại khác địa phương, không họ hàng thì xử lý việc công “tư thù không vướng, tình thân không bận”.

- Giảm tính bảo thủ, lối mòn. Tăng tính đổi mới sáng tạo.

- Tạo điều kiện điều chuyển nhân tài giữa các vùng. Thúc đẩy quản trị chuyên nghiệp.

Ở chiều ngược lại, Luật Hồi Tỵ cũng đối mặt với nhiều hạn chế:

- Không sâu sắc phong tục, đặc tính, truyền thống địa phương, có thể đưa ra quyết sách sai.

- Gây xáo trộn, bất ổn. Thời gian ngắn, nhiệm kỳ như “trạm dừng", khó sâu sát tình hình để giải quyết tốt công việc.

- Phải luân chuyển thường xuyên. Tốn chi phí điều chuyển. Có trường hợp phải cử người “ngoại tỉnh” dù năng lực không phù hợp.

- Không phòng được tham nhũng dạng “liên tỉnh”. Không phải người địa phương nhưng vẫn có thể thông đồng với nhóm lợi ích mới.

- Tạo cơ hội hối lộ cấp trên, để không thay đổi hoặc có vị trí tốt hơn.

Xét về tổng thể, Luật Hồi Tỵ đã chứng minh được lợi thế và được áp dụng ở nhiều triều đại và một số quốc gia.

2. Về công tác điều chuyển cán bộ

Công tác điều chuyển cán bộ của Đảng những năm gần đây có điểm tương đồng với Luật Hồi Tỵ. Nổi bật nhất từ nhiệm kỳ 2015–2020:

• Bộ Chính trị ban hành Quy định 98-QĐ/TW (2017) và trước đó là tinh thần trong Nghị quyết TW4 (khóa XI & XII) về xây dựng Đảng.

• Chính sách được quán triệt: Không bố trí người địa phương làm Bí thư, Chủ tịch tỉnh.

Cụ thể là:

“Điểm 1, Mục II: Mục đích của luân chuyển cán bộ

“Góp phần khắc phục tình trạng khép kín, cục bộ địa phương, bè phái, lợi ích nhóm trong công tác cán bộ và trong lãnh đạo, quản lý.”

Mục III – Nội dung luân chuyển cán bộ – Điểm 3:

“Không luân chuyển cán bộ đến nơi có quan hệ gia đình, người thân đang công tác, kinh doanh, làm ăn; nơi có biểu hiện phức tạp dễ phát sinh tiêu cực.”

Mục IV – Tổ chức thực hiện – Điểm 4:

“Không bố trí cán bộ giữ chức vụ chủ chốt cấp tỉnh, cấp huyện là người địa phương.””

Khóa XIII (2021–2026) đang tiến hành áp dụng triệt để quy định Quy định 98-QĐ/TW (2017).

3. Vấn đề nảy sinh

Phía trên đã lưu ý đến các điểm tích cực và tiêu cực xuất hiện khi áp dụng Luật Hồi Tỵ. Ở đây cần nhấn mạnh một điểm đặc biệt của việc thuyên chuyển cán bộ theo tư tưởng Luật Hồi Tỵ trong hoàn cảnh hiện nay. Đó là về ổn định tình hình, chống nguy cơ cát cứ “tiểu vương”. Điều này cực kỳ quan trọng cho tập trung điều tiết từ Trung ương, đảm bảo ổn định nhân sự, nhất là giao thời chuyển tiếp.

Nhưng, ở chiều ngược lại, cũng xuất hiện một thách thức nổi cộm, là thuyên chuyển đồng loạt, liên tiếp trong một thời gian ngắn các cán bộ chủ chốt bí thư và chủ tịch tỉnh “trước thềm Đại hội”, sẽ dẫn đến tình thế “xáo trộn bộ máy” và khó xác định năng lực cấn bộ. Hệ quả là rất khó đạt được hiệu quả công việc trong môi trường hoàn toàn mới.

Nhưng còn một thách thức nổi cộm khác. Đó là vấn đề “cân bằng nhân sự đại diện”.

Trước đây, thực tiễn qua các kỳ Đại hội cho thấy, các bí thư tỉnh ủy người địa phương đều được bầu là ủy viên trung ương. Tính đại diện địa phương (không phải “cục bộ địa phương”) tự động được đáp ứng.

Cần phân biệt rõ tình thế người đứng đầu quốc gia được bầu trực tiếp trên toàn quốc thì đương nhiên lúc đó không thể có tiêu chí vùng miền hay địa phương. Nhưng với cơ cấu 180 ủy viên trung ương trên toàn quốc thì đại diện của các tỉnh thành trong BCHTƯ là điều cần thiết. Tính đại điện địa phương trong Ban chấp hành Trung ương (BCHTƯ) rất quan trọng cho tiếng nói và sự phát triển địa phương.

Trong hoàn cảnh áp dụng “Không bố trí cán bộ giữ chức vụ chủ chốt cấp tỉnh là người địa phương”, sẽ xuất hiện tình thế mới cho vị trí đại diện địa phương trong BCHTƯ.

Đây không phải là địa phương cục bộ. Đây là “cân bằng nhân sự đại diện”

Lấy một thí dụ có nét tương tự để tham chiếu. Ví như Hoa Kỳ, các Hạ nghị sĩ được bầu theo dân số. Còn các Thượng nghị sĩ được bầu theo bang. Không phân biệt diện tích, dân số, mỗi bang có 2 Thượng nghị sĩ. Nhưng số lượng Hạ nghị sĩ thì phụ thuộc vào số dân của bang. Nghĩa là, Hạ viện đại diện cho người dân; Thượng viện đại diện cho bang.

Ở nước ta, Đảng lãnh đạo toàn diện. Bài toán “cân bằng nhân sự đại diện”các địa phương sẽ tồn tại và song hành với cơ chế lãnh đạo và quản lý nhà nước hiện nay. Vùng miền là đặc trưng lịch sử hình thành cùng với thể chế đã gần thế kỷ nay. Đại diện vùng miền, tỉnh thành là “cấu hình lịch sử”. Chỉ khi có cải cách căn bản về bầu cử trực tiếp toàn quốc thì mới có sự thay đổi tương ứng. Nhưng với đại diện tiếng nói của nhân dân trong Quốc Hội thì “cân bằng nhân sự đại diện”phải là bất biến.

NGUYỄN NGỌC CHU 09.12.2025