GS Nguyễn Văn Tuấn - Tại sao có con số 70% miễn dịch cộng đồng?

Cần phải tiêm chủng cho bao nhiêu người trong cộng đồng để đạt 'miễn dịch cộng đồng'?

Có vẻ như TPHCM nghĩ rằng con số là 70%. Nhưng tôi nghĩ đáp số không đơn giản như vậy (có thể cao hơn 10%), bởi vì con số phụ thuộc vào biện pháp y tế công cộng nữa, chớ không phải chỉ vaccin.

Khi số người được tiêm chủng trong cộng đồng càng nhiều thì nguy cơ lây lan trong cộng đồng càng thấp, và theo thời gian dịch sẽ được dập tắt. Đây là nguyên lý chánh của khái niệm miễn dịch cộng đồng (MDCĐ).

Theo đó, vấn đề quan trọng là xác định tỉ lệ tiêm chủng phải cao bao nhiêu để đủ 'nội lực' cộng đồng chống trả lại dịch bệnh. Vấn đề này trở thành vấn đề của thống kê học, kể cả mô hình thống kê. Mô hình thống kê học rất đơn giản, và có thể tóm tắt bằng phương trình như sau:

T = 1 - 1/R0

Trong đó, T là tỉ lệ MDCĐ và R0 là hệ số lây nhiễm. Như vậy, hệ số lây nhiễm R0 càng cao thì T cũng càng lớn; ngược lại, R0 càng thấp thì T càng nhỏ. Đó chính là lý do tại sao hệ số lây nhiễm R0 rất quan trọng trong dịch tễ học bệnh truyền nhiễm.

Nhưng công thức trên dựa vào một giả định rất quan trọng là tiêm vaccin có thể bảo vệ tuyệt đối (100%). Tuy nhiên, trong thực tế thì mức độ hiệu quả của đa số vaccin không có cao như 100%, mà thường là 50-95% (như chúng ta thấy qua các nghiên cứu vaccin), và khi triển khai trong cộng đồng thì hiệu quả thấp hơn trong quần thể nghiên cứu. Do đó, T phải được điều chỉnh cho hiệu quả của vaccin. Gọi E là hiệu quả của vaccin, tỉ lệ MDCĐ bây giờ là:

Te = (1 - 1/R0) / E

Như vậy Te phụ thuộc vào 2 tham số là hệ số lây lan và hiệu quả vaccin. Kiểm soát hệ số lây lan là phải qua biện pháp y tế công cộng. Kiểm soát E là qua vaccin. Phương trình này có ý nghĩa thực tế là: để kiểm soát dịch, chỉ vaccin vẫn chưa đủ, mà phải kèm theo biện pháp y tế công cộng.

Theo một nghiên cứu tổng quan thì hệ số R0 = 2.87 (khá cao) [1]. Và, nếu chúng ta giả định rằng hiệu quả vaccin trung bình là 70%, thì tỉ lệ cần phải tiêm vaccin là 93%:

Te = (1 - 1/2.87) / 0.7 = 0.93

Nhưng giả dụ rằng biện pháp y tế công cộng sẽ giúp giảm R0 xuống còn 2.5, thì tỉ lệ cần tiêm vaccin vẫn khá cao: 86%. Xem biểu đồ [2]. Nếu ở tình huống tối ưu (R0 = 1.5 và hiệu quả vaccin là 90%) thì chỉ cần tiêm chủng cho chừng 37% là đạt miễn dịch cộng đồng [2].

Chỉ khi nào chúng ta giảm R0 xuống còn 2.0, thì tỉ lệ người cần tiêm vaccin mới là 71%. Điều này có nghĩa là vaccin chỉ là một vế của vấn đề (chớ không phải là 'viên đạn bạc'), vì các biện pháp y tế công cộng (như hạn chế tụ tập đông người) rất quan trọng trong việc kiểm soát dịch và đạt miễn dịch cộng đồng.

[1] Reproductive number of coronavirus: A systematic review and meta-analysis basedon global level evidence

[2] Vaccinefficacy: beyond the average

GSNGUYỄN VĂN TUẤN 16.06.2021