Nguyễn Gia Việt - Gạc Măng Rê trong tâm thức người Miền Nam

Có bước qua năm tháng chất chồng mới thấy nhớ ngày xưa, thèm những gì mình không còn nữa, những gì thân quen yêu mến gần gũi, muốn quay về khoảnh khắc thương yêu đó.

Nhiều khi bâng quơ nói với mấy đứa sanh sau năm 1995 vầy: "Nè tụi bây, giờ tụi bây đi đâu cũng đụng đồ nhựa, đồ mủ. Xưa xài toàn đồ nhôm, đồ sành, đồ gỗ nó an toàn và có hồn lắm". Nó trợn mắt "Dzậy hả anh? Mà xưa em chưa đẻ ra mừ".

Có thể nói, mấy đứa sau này thiệt thòi, thời hiện đại cái gì cũng tủ lạnh, máy lạnh, máy giặt. Kêu ngồi thử giặt hai cái áo bằng tay nó khóc rột rẹt như phi tần bị đày đi viễn xứ vậy.

Mới nghe Bà Tư càm ràm đứa con gái mới lên Saigon học: ”Con nầy nó...hư lắm, chưa bao giờ nấu được nồi cơm, làm miếng đồ ăn. Không ngồi giặt đồ, không lau nhànói tới nó thì dùng dằngxéo xắt với tui bằng cách đánh chó mắng mèo ăng ẳng …"

Nói tới đồ sành sứ xưa mới nhớ, trong cái Gạc Măng Rê (Garde à manger) hồi đó nhiều nhà Nam Kỳ có đủ từ chén dĩa, tô, tộ sành Lái Thiêu, tới đũa tre, đũa gỗ tạp, gỗ mun đen còn hết.

Hồi đó (là hồi xưa), hồi còn ông bà cố, ông bà nội ngoại còn đầy đủ hết, là cái hồi mà đứa con nít thấy cái gì cũng thiệt rộng lớn. Nhà Nam Kỳ nào cũng có một cái Gạc Măng Rê hết, mà Gạc Măng Rê tên tiếng Tây đàng hoàng nhen.

Gạc Măng Rê là đọc từ Garde à manger, người Bắc kêu là cái "chạn bát" (Người Bắc có câu "Chó chui gầm chạn"). Ông bà Nam Kỳ mình xưa châm tiếng Tây ro ro, nhứt định kêu tiếng Tây, không định ra Tiếng Việt gì hết.

Xứ Nam Kỳ thuộc địa mà, bước ra đường lên xe đò là đụng "sốp phơ" nè, rồi xe "de" tới de lui nè, khi cần ngừng ở đâu thì khách nhổm dây kêu vầy "Sốp phơ ơi, stop", nghề sốp phơ bẻ vô lăng. Ông bà mình nói chuyện cũng châm toàn tiếng Pháp, nào là thằng này nó giảng mô ran nè, thằng nọ "xếp de", con kìa thiệt là "au to ma tic".

Những năm tôi lớn lên, tại Chợ Lớn những năm 1999 còn nghe bà Chín già khù mà bả khoe hoài, tao từng ngồi "két" (caisse) (thâu ngân) tiệm vàng Khánh Vân ở Đồng Khánh nha mậy, tiếng Pháp của bà đọc chuẩn giọng mũi.

Trở lại cái Garde à manger.

Gạc Măng Rê là cái tủ đựng đồ ăn để trong bếp, nó luôn trong bếp hoặc sau nhà, làm bạn với Ông Táo.

Tại sao Nam Kỳ không kêu bằng tiếng Việt như người Bắc mà vẫn xài đúng tên tiếng Pháp, cái Gạc Măng Rê?

Có lẽ người Pháp đã mang cái tủ đựng đồ ăn qua Nam Kỳ, chí ít là xiển dương nó cho hợp vệ sinh. Nam Kỳ không thích dài dòng kêu tên, cứ kêu nguyên bổn,và từ đó thuật ngữ Garde à manger thông dụng luôn.

Nói luôn nè, Nam Kỳ nói về chiếc xe đạp có câu nào tiếng Việt đâu. Nó phía trước có guy đông (guidon), có pê đan (pedale), có gạc ba ga (porte-bagages).Rồi gạc đờ bu (garde-boue) và gạc đờ sên (garde-chaine). Cái ống bơm cũng Tây rặc nhen, pompe. Khi sửa xe cũng Tây rặc, mỏ lết (molete), tuốc nơ vít (tournevis), đinh vít (vis).

Nam Kỳ kêu khăn mu soa (mouchoir), mặc xoa rê(soirée), đứng trên ban công (balcon), ăn bánh mì ba ghét (baguette), nhét giăm bông (jambon), xúc xích (saucisse), patê (paté) rồi uống la de (la bière) và bia (bière) nha bà con.

Gạc Măng Rê làm bằng cây, hình chữ nhựt và có bốn chưn cao tạo ra cái sàn bên dưới vì đựng đồ ăn và để tránh kiến, gián trèo lên, ông bà mình đã chế ra bốn cái tô sứ đổ nước và dầu hôi kê bốn chưn của tủ, nó là gốm Lái Thiêu.

Tủ có hai ngăn. Ngăn trên có lưới bao bọc, có cái cửa kéo kiểu cửa lùa của Nhựt Bổn. Ngăn này cao nhứt, thường đựng đồ ăn mới nấu hoặc để qua ngày sau, còn có thêm cái thố mỡ heo cùng những thố đường, tiêu, mắm, muối, à quên kể cái nồi cơm nữa. Xưa nấu củi thì xài nồi gang, nồi nhôm và cái rế tre lót đút. Những cái thố muối, đường, mỡ heo bằng sành có nắp đậy.

Ngăn giữa là ngăn trống, thường để chén, dĩa, tô, tộ đang ăn, đang xài hàng ngày.

Bên hông tủ có một hàng song cây để nhét dao và mấy cái vá lớn, mấy cái vợt vào. Có treo mấy ống đũa và muỗng, nhét cái bàn nạo dừa, cái quặng lên, treo thêm cái rổ, hai ba chai dấm chua để giành đâm nước mắm hay làm gỏi gà. Cái ống đũa bằng lon guy gô hoặc bằng ống sành.

Ngăn dưới thì bọc cây kín mít, là nơi đựng chén dĩa bằng sành, tô chén thô của Lái Thiêu, Thủ Dầu Một. Còn chén dĩa kiểu quý hiếm để làm đám giỗ, đám cưới thì cất vào một cái tủ khác riêng.

Trên nóc tủ thì để nồi ơ xoong chảo, mấy cái nia, mấy cái thúng. Cái nóc tủ là nơi mấy con mèo lim dim nằm hứng những hơi ấm từ cái bếp bay lên.

Gạc Măng Rê nhà giàu thì thường đựng đồ ăn đầy nhóc, toàn thịt kho nước dừa, lạp xưởng, chả này chả nọ. Cá ăn toàn cá ngon như cá dứa, cá sửu, cá lóc, cá trê vàng, cá úc, cá ngát.

Gạc Măng Rê nhà nghèo thì quanh năm suốt tháng chỉ có chao, tương, nước tương, rau luộc, dưa mắm, mắm cá linh, cá sặc. Lâu lâu mới có thêm vài con tép mòng, cá hủn hỉn kho mặn với rau tập tàng.

Nhiều khi đi chơi về mà kéo Gạc Măng Rê ra thấy trống không, thằng nhỏ mếu máo: "Má ơi! Nhà mình không còn cái gì ăn hết". Má ôm con hun cái chụt :"Đợi má chút, má đang nấu nè con".

Bắc Sơn có bốn câu nhạc bất hủ:

"Nhớ xưa mẹ dầm mưa tàn cây mưa mẹ gieo hạt

Cho hạt nẩy mầm lạnh cóng tay

Hai mẹ con ngồi nơi góc bếp chái hè mẹ hơ tay

Ngoài kia trời còn mưa còn rụng từng giọt mưa"

Nam Kỳ có những ngày chướng dữ dằn, mưa dầm lạnh ngắt. Một nồi cơm trắng nóng hổi, một nồi canh, một cái thố cá kho tiêu nóng bốc khói sẽ làm bạn nhớ cả đời.

Nhớ những ngày mưa dầm tháng nước tràn trề, đi học về đói meo râu, mở cửa tủ Gạc Măng Rê mà nghe mùi thơm của nồi cá kho tộ còn nóng hổi, mùi tiêu thơm phức, mùi hành hăng hắc xộc vào mũi cay xè chảy nước miếng.

Ta nhắc tới cá hủn hỉn kho tiêu.

Cá hủn hỉn là cá tạp, cá nhỏ, cá con của nhiều loại cá. Nếu kéo vó, kéo lưới sẽ bán cá bự hết, còn cá nhỏ đem về ăn. Nếu ra chợ mua cá hủn hỉn thì giá nó rẻ rề.

Hủn hỉn có cá cơm, ròng ròng, cá rô con, cá sặc, cá lòng tong, cá lìm kìm, bống dừa, bống cát...Làm sạch các thứ cá tạp đó cho vô nồi,  thêm chút nước màu, tỏi, ớt, đường, nước mắm kho chung gọi là kho hủn hỉn. Chín rồi thêm miếng tiêu, miếng hành ra nghe dậy mùi thơm bay khắp nhà.

Thường kho hủn hỉn là kho quẹt, tức là kho không nhiều nước, có nơi kêu kho quéo, ăn phải quẹt. Cái nước cá nó quéo lại đặc kẹo ngọt ngất, ăn miếng cơm nào ngon miếng cơm đó.

Những ai sành ăn sẽ biết cái vị của kho hủn hỉn bằng nồi đất, Nam Kỳ kêu là kho tộ, cái nồi đất mộc màu đỏ của hồi xưa chứ không phải nồi đất gốm đen của Trung Quốc hiện tại. Nước nó đặc kẹo, con cá chín vàng, mùi thơm ngất ngứ. Cái nồi đất xưa kho cá chừng bốn lần là quăng vì nó sẽ lủng đáy.

Còn nồi canh thì sao?

Nhà nghèo Nam Kỳ xưa hay ăn canh mồng tơi lắm, hoặc canh tập tàng.

Rau mồng tơi nó dễ mọc, mọc khắp xóm làng, leo hàng rào, mọc bờ lùm bụi, xách rổ đi một vòng ngắt về làm đủ nồi canh. Nấu canh mồng tơi không thì bảo đảm không ngon, phải làm canh tập tàng. Tập tàng gồm đọt, lá mồng tơi, cùng với bồ ngót, cải trời, rau dịu, rau dền, đọt nhãn lồng, có khi thêm trái mướp.

Canh tập tàng phải nấu với tôm mới ngọt nước nha. Tôm he, tép rong còn tươi rói làm sạch đem vô cối đâm nhuyễn rồi bỏ vô nồi nước sôi, sau đó cho rau vô rồi nêm nếm. Nhớ chế thêm miếng mỡ heo vừa thắng vô là ngọt bá chấy bù chét. Canh tập tàng rất ngọt, ngọt ngay luôn, ngọt tới óc o, ăn vô húp rột rột, nhứt là khi nó còn nóng.

Cơm vừa chín, hột cơm nóng hổi, nhắc ơ canh bốc khói lên bàn đổ ra cái tô sành, múc dĩa cá kho hủn hỉn còn nóng, mỗi người một chén cơm, chén sành Lái Thiêu nha. Mưa rả rích bên ngoài, và từng đũa mà ăn. Cả nhà quây quần, có ông bà, con cháu.

Chết điếng.

Đi xa ai cũng nhớ quay quắt, thắt thẻo, quéo lòng.

"Bao năm rồi từ lúc em đi

Mẹ trông chờ em hoài mà chẳng thấy

Mâm cơm chiều bên mái tranh xưa,

Con nước lên nghe tiếng bìm bịp kêu chiều"

Tuổi thơ của nhiều người hoài niệm với cái Gạc Măng Rê là những đêm say giấc phải choàng tỉnh dậy vì nghe tiếng chuột lục đồ ăn. Ông Tý giỏi lắm, trèo sao mà chui lọt vô gạc măng rê đẩy nắp nồi nghe rang rảng, báo hại cả đêm không ngủ được.

Tương truyền có những đêm xuân, ăn trộm vô nhà, nó cũng lục tủ tìm đồ ăn. Đói quá mà, chúi đầu vô Gạc Măng Rê kiếm chút chút no bụng qua ngày.

Lâu lâu phải lau chùi Gạc Măng Rê. Phải canh bốn cái cục lót chưn tủ, coi nó khô nước chưa. Nếu khô phải châm nước cho nó đầy, bỏ miếng dầu hôi lên cho có váng đặng phòng kiến nó bò qua.

Rất thương cái Gạc Măng Rê.

Những năm 1997 tới 2000 thì Gạc Măng Rê biến mất hoàn toàn vì nhà xây dựng kiểu mới, cái tủ chiếm không gian lớn quá nên bị quăng bỏ. Người ta bỏ đồ ăn vô tủ lạnh, còn đồ gia vị, chén tô thì nhét vô mấy cái box ở trên nhìn khá vô hồn.

Bây giờ nhà ở đô thị không còn, nhưng nhà ở vườn vẫn giữ Gạc Măng Rê.

Lâu lâu đi xa xa, phát hiện nhà bạn còn Gạc Măng Rê thì ai cũng mừng húm, cứ đứng rờ nó như gặp lại bạn thân vậy "Trời ơi!Gạc Măng Rê".

Cũng như chén đá, chén sành, những ai xuất thân con nhà nghèo mà bây giờ đi quán ăn, nhà hàng gặp lại thì mừng rơn, quắn đít như hồi con nít, ăn mà hít hà, mà khắc khoải như thuở hồi xưa.

Một trời thương nhớ.

NGUYỄNGIA VIỆT 18.04.2021