Cù Mai Công - Ráng xài tiếng Việt cho đúng, xài bậy dân họ cười cho

Siêu bão Yagi đang chuẩn bị tiến vô đất liền miền Bắc nước ta với những dự báo hướng đổ bộ. Ngành chức năng lẫn báo đài, truyền thông liên tục dùng từ “kịch bản” về nơi nó đổ bộ.

Trong toàn bộ các tự điển tiếng Việt xưa nay, “kịch bản” nguyên nghĩa là bản viết cho một vở kịch, sau có thể mở rộng thành văn bản, bản thảo về nội dung cho một phim truyền hình, quảng cáo, phim ảnh, gameshow…

Dù mở rộng thì đây vẫn là một từ dành cho một sản phẩm do con người làm ra (nhân tạo). Nó khác hoàn toàn với mưa, gió, bão… - một hiện tượng tự nhiên, nằm ngoài ý chí, hành vi của con người.

Rõ ràng đây là một từ dùng sai. Có lẽ cái sai ấy được sinh ra từ những văn bản, phát ngôn lặp đi lặp lại của ngành chức năng nào đó. Phóng viên viết theo “cho yên tâm”, không hề suy nghĩ, phản biện đúng sai. Cuối cùng “ngoa ngôn” đã “truyền ngôn” khắp nơi.

Đó không phải cá biệt mà nhiều lắm. Chẳng hạn từ “đối tượng” vốn chỉ một nhóm người, nhóm sự vật có nét chung nào đó, tức tập thể bỗng trở thành chỉ một người, một sự vật cụ thể, như “xử lý 30 đối tượng lạng lách”, “bắt ba đối tượng trộm cắp”, “đối tượng Nguyễn Văn A”…

Rồi “phương tiện” vốn chỉ cái mà con người dùng để làm gì đó, để đạt mục tiêu gì đó, bỗng lâu nay thành từ chỉ xe cộ. “Vụ tai nạn giao thông khiến hai phương tiện hư hỏng” chẳng hạn.

Kể không sao xiết. Cái sai nghiễm nhiên trở thành cái đúng. Tiếng Việt hư hỏng kiểu này không hiếm, đầy dẫy trên các văn bản, phát ngôn từ ngành chức năng đến các bản tin truyền thông, tới mức cả những báo đài, truyền thông tiếng Việt ở nước ngoài cũng xài hà rầm.

Có một thời kỳ, chúng ta đều được học, được nghe về “Tiếng Việt ta giàu đẹp”. Rất đúng. Tuy nhiên, đôi lúc lạm dụng, tạo ra những từ “lạ”, như “lính thủy đánh bộ” chẳng hạn, vô thơ nhạc hẳn hoi: “Kìa trông một, hai, ba, bốn, năm, sáu chục tên lính thủy đánh bộ Mỹ kia, nó bỏ xác trên rừng…” (Tiếng đàn Ta lư - Huy Thục).

“Lính” và “đánh” là từ Việt, “thủy” và “bộ” là từ Hán Việt. Cụm từ “lính thủy đánh bộ” sai kết cấu, quy ước và thông lệ tiếng Việt ngàn năm nay: từ Hán Việt đi với từ Hán Việt, từ Việt đi với từ Việt. Ví dụ: hải tặc, đạo tặc, gian tặc, dâm tặc… thì được vì cùng là Hán Việt, còn "cát (Việt) tặc (Hán Việt)", “đinh tặc”, “muối tặc”, “ghế tặc”, "lính thủy đánh bộ"… ai nghe cũng thấy rõ ràng là kỳ cục. Gần đây “lính thủy đánh bộ” đổi thành “Hải quân đánh bộ” nghe nó lục cục thế nào khi một từ Việt nằm giữa ba từ Hán Việt. Nếu tiếng Việt chưa có từ thay thế, chẳng thà tất cả dùng từ Hán Việt “Thủy quân lục chiến” cho nó đồng bộ, đỡ lợn cợn, ai cũng hiểu.

Có lần, trong một buổi họp tòa soạn với ban biên tập và các trưởng, phó ban, tổ nội dung, tôi nói: Thưa anh X. Nếu hôm nay về nhà, thay vì nói “anh đang chạy xe trên đường...” thì anh nói bà xã: “Em ơi, hôm nay anh đang điều khiển phương tiện tham gia giao thông đúng làn đường giao thông thì gặp cảnh sát giao thông thổi còi, lập biên bản giao thông vì cho là anh vi phạm luật giao thông…”. Bà xã anh sẽ nói liền: "Làm báo riết, anh khìn khìn rồi hả!".

“Tiếng Việt ta giàu đẹp”, nói ra ai cũng hiểu, từ nhà học giả, anh/chị trí thức đến bà cụ 80 tuổi không biết chữ. Từ tiếng Việt ta có thì ta xài. Nếu chưa có thì xài Hán Việt cũng được, mà phải xài cho đúng, đừng xài bậy, dân người ta cười cho.

CÙ MAI CÔNG 06.09.2024