Huỳnh Chí Viễn - Ký ức lân sư rồng

 

I. Kỷ niệm về những đoàn lân

Ngày xưa khi còn bé, tôi rất sợ về sống ở nhà nội trên đường Nguyễn Chí Thanh quận 11. Vì đối với tôi, đó là một căn nhà tăm tối ảm đạm, luôn tỏa ra một thứ mùi ẩm mốc do rất nhiều thứ đồ đạc để dồn lại hàng chục năm không dọn dẹp nằm trên một con đường buồn tẻ.

Những hôm cúp điện, cả căn nhà như một cái hang sâu hun hút càng đáng sợ. Ngôi nhà u ám ấy là cơn ác mộng của những năm tháng tuổi thơ của tôi với rất nhiều kỷ niệm buồn. Tuy nhiên, đến dịp tết Nguyên Đán, tôi lại rất mong được về Chợ Lớn vì một lý do: xem múa lân.

Đó là những năm ngắn ngủi có thể đếm được trên đầu ngón tay khi tôi được đón tết với cả ba lẫn mẹ. Sáng ba mươi tết, khi mẹ tôi đi chợ chuẩn bị làm mâm cơm cúng tổ tiên là ba tôi lại chở tôi trên chiếc xe cub cánh én cũ đi vòng vòng những con đường lớn khu quận 5 và quận 11 để đón xe múa lân. Không cần phải tốn công chờ đợi quá lâu vì cứ khoảng năm phút mười phút là tôi đã nghe được tiếng trống lân rộn rã thanh la não bạt trên những chiếc xe tải được trang trí bằng băng rôn và cờ xí rợp trời.

Trên xe là đội lân độ khoảng 20 người mặc đồng phục áo thun không cổ có in tên đội lân của mình bằng cả tiếng Hoa lẫn tiếng Việt, thắt lưng vải đỏ quanh bụng, quần thun thể thao, hoặc quần đen, quấn xà cạp và giày vải: đồng phục của đội lân. Một bộ đồ nghề múa lân không thể thiếu được mấy cái đầu lân với kích cỡ to nhỏ khác nhau làm bằng nan tre phủ giấy bồi, đầu ông địa với cái miệng cười toe toét cũng được làm bằng giấy bồi, bộ trống lân gồm một trống to bằng gỗ bọc da trâu và đôi não bạt làm bằng đồng. Có nhiều xe còn chở theo cả một dàn binh khí sáng ngời đầy đủ đại đao, trường thương, kiếm, kích để biểu diễn võ thuật.

Xe đi đến đâu là trống gõ liên hồi đến đó. Tiếng trống làm nên cái hồn của múa lân. Không có trống, lân không tài nào múa được. Sau này đi xem các chương trình ca nhạc hay đi dự đám cưới, tôi thường nghe các cậu MC mở màn chương trình bằng câu “Kính thưa quí vị, lân múa hay là nhờ tiếng pháo, còn ca sĩ hát hay là nhờ tiếng vỗ tay.” Khi nghe tới câu này, tôi hay cười thầm trong bụng, tự bảo mình các cậu MC chỉ biết nói như con vẹt mà chẳng biết gì cả. Hơn hai chục năm nay nhà nước cấm đốt pháo, tết làm gì còn tiếng pháo mà cứ xoen xoét “lân múa hay là nhờ tiếng pháo.” Không có pháo thì lân vẫn sống, nhưng không có trống thì lân sẽ thôi múa ngay.

Tôi nhớ không lầm thì ngày trước ở Chợ Lớn có hơn ba mươi đội lân lớn nhỏ khác nhau, mỗi đội đều có tên gồm ba chữ, kết thúc bằng chữ “Đường”. Trong đó nổi tiếng nhất là đội lân Nhân Nghĩa Đường của gia đình võ sư Lưu Kiếm Xương, Thắng Nghĩa Đường của Trần gia và Hằng Anh Đường của họ Từ. “Đường” trong tiếng Hoa là gian nhà lớn để mọi người tụ tập về. Đó là những đội lân của người Quảng Đông theo trường phái Nam Sư.

Bên cạnh đó còn có những đội lân của người Tiều Châu theo trường phái Bắc Sư và những đội múa rồng của người Phúc Kiến. Tiếng trống của Bắc Sư và tiếng trống múa rồng hoàn toàn khác tiếng trống lân của người Quảng Đông. Thỉnh thoảng có một vài chiếc xe tải nhỏ chở đoàn lân với đầu lân nhìn rất lạ, nửa giống rồng, nửa giống tôm mà ba tôi bảo đó là lân của người Hẹ (Khách Gia).

Sáng ba mươi tết là thời điểm mà các đội lân trong khắp Chợ Lớn chuẩn bị lên đường và trước khi đi múa ở đâu đó, tất cả đều tập trung ở chùa bà Nam Hải trên đường Trần Hưng Đạo B để làm lễ “điểm tinh” cầu phúc. Chỉ cần đến chùa bà Nam Hải sáng ba mươi tết, người mê lân sư rồng sẽ được xem miễn phí tất cả các đội lân về tụ hội. Sau này không có dịp về Chợ Lớn, tôi cũng hay ra Tao Đàn để xem biểu diễn múa lân, nhưng cảm giác không thể nào sánh được với lễ “khai tinh điểm nhãn” ở chùa bà Nam Hải.

Ngày nhỏ tôi cực kỳ mê xem múa lân. Nghe tiếng trống lân từ xa là tôi lại cuống lên chạy đi xem bằng được. Nhà tôi nằm trên đường Nguyễn Chí Thanh là đường lớn nên cứ khoảng mười phút là lại có một chiếc xe lân chạy qua. Nhiều lúc đang chơi ngoài hiên hoặc đang làm gì đó trong nhà mà nghe tiếng trống lân, tôi lại chạy bán sống bán chết ra để đón.

Thật ra chạy theo đón là do ham vui chứ không cần đón thì không sớm thì muộn tôi cũng được xem múa lân ngay cạnh nhà mình. Nhà kế bên nhà tôi là một tiệm hớt tóc lớn, làm ăn phát đạt nên năm nào mùng một tết cũng rước đội lân về múa cầu may. Cạnh đó cũng có khá nhiều tiệm vẽ tranh kiếng và bán đồ thờ cúng nên có rất nhiều đội lân về múa. Năm nào cũng được coi mãn nhãn nhưng không hiểu sao chỉ cần nghe tiếng trống lân giục là tôi lại như phát cuồng, chạy theo xe lân tới khi mệt thở không ra hơi thì thôi.

Thường thì nhà nào làm ăn lớn như cửa tiệm, cơ sở sản xuất hay đón đoàn lân đến múa vào những ngày tết để lấy hên. Lân sẽ được ông địa cầm quạt dắt vào nhà múa vòng quanh nhà để xông đất, sau đó tiến vào trong nhà để lạy bàn thờ gia chủ và cuối cùng là màn hấp dẫn nhất “thực thanh”. Gia chủ treo bắp cải có kèm theo bao lì xì đỏ trên cao trước cửa nhà, người múa lân phải leo lên cây sào để giật lấy bao lì xì và bắp cải. Điều này đòi hỏi sức mạnh, sự cân bằng và khéo léo của hai người múa lân vì chỉ cần một chút không ăn ý với nhau, cả hai có thể rơi từ trên cao xuống và bị thương như chơi. Những năm còn đốt pháo, để tăng phần kịch tính, chủ nhà còn đốt pháo để lân múa dưới pháo.

Đối với những đứa trẻ nhỏ như tôi thời ấy, những người múa lân là những thần tượng thực sự: gan dạ, khéo léo, giỏi võ nghệ. Đặc biệt là sau khi xem những phim võ thuật Hong Kong về võ sư huyền thoại Hoàng Phi Hồng với những màn giao đấu thư hùng giữa hai đội lân của hai võ đường khác nhau, tôi lại càng mê múa lân. Thậm chí, có lúc tôi còn có ước mơ lớn lên sẽ gia nhập đội lân nổi tiếng nhất ở Chợ Lớn là Nhân Nghĩa Đường nữa. Một lần múa lân như vậy kéo dài khoảng từ 15 phút đến nửa tiếng, độ khó và thời gian diễn tùy theo số tiền hợp đồng với gia chủ. Có nhiều nhà sau màn múa lân còn có cả phần biểu diễn võ thuật mà tôi sẽ kể chi tiết trong một mục riêng.

II. Múa lân hay múa sư tử?

Một nhầm lẫn khá thú vị mà mãi tới gần đây tôi mới tìm được lời giải đáp cho thỏa đáng là tên gọi và nguồn gốc của con vật mà ta hay gọi là “con lân” và “múa lân”. Trái với suy nghĩ của rất nhiều người Việt, người Hoa không gọi là “con lân” hay “múa lân” mà gọi là “sư tử” và “múa sư tử”. Đây cũng là cách gọi của người miền Bắc nước ta đối với loại hình nghệ thuật này. Chỉ có người miền nam từ Huế trở vào mới gọi đó là “múa lân” mà thôi. Vậy thì cách gọi nào là đúng? Và cách gọi chưa chính xác bắt nguồn từ đâu?

“Múa lân” theo cách gọi của người miền Nam thực chất bắt nguồn từ điệu múa tứ linh của cung đình Huế thời Nguyễn với hình tượng con lân rất giống với hình tượng của Nam Sư nên mới có sự nhầm lẫn trong cách gọi từ Huế vào đến miền nam như vậy. Múa lân của cung đình Huế là điệu múa cầu cho quốc thái dân an và thịnh vượng với cao trào là tiết mục “lân mẫu xuất lân nhi” tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở phồn vinh.

Theo nhiều tài liệu thì nghệ thuật múa sư tử bắt đầu du nhập vào thời Tùy-Đường theo chân Phật giáo và phát triển rộng rãi với nhiều phong cách khác nhau từ thời Tống trở đi. Điều này có vẻ hợp lý vì sư tử không phải là động vật bản địa Trung Quốc nhưng lại có mặt ở Ba Tư và Ấn Độ. Đạo Phật thường sử dụng hình ảnh con sư tử để đại diện cho sự uy nghiêm và sức mạnh của Phật Tổ. Khi đạo Phật du nhập vào Trung Quốc từ Ấn Độ, hình ảnh con sư tử cũng bắt đầu xuất hiện trong văn chương và nghệ thuật.

Nghệ thuật múa sư tử của người Trung Quốc có rất nhiều trường phái, nhưng tựu trung lại chia làm hai trường phái chính “Nam Sư” và “Bắc Sư” với phong cách biểu diễn được tóm tắt trong tám chữ “Bắc Sư kiều diễm, Nam Sư hùng kiện”.

Bắc Sư đầu và miệng vuông, không có sừng trên đầu, mắt không chớp, miệng không há ra ngậm vào được (do không có dây kẽm luồn bên trong để người múa đầu sư tử điều khiển) có bờm dài và lông rậm rạp phủ kín thân (người múa thường mặc bên ngoài quần kết tua bằng sợi ny lông màu vàng hoặc đỏ) nhìn giống con chó sư tử hay còn gọi là chó Bắc Kinh. Đây là hình ảnh cách điệu của con Thanh Mao Tuyết Sư (sư tử tuyết lông xanh), linh vật của Phật Giáo.

Tiếng trống của Bắc Sư không mạnh mẽ hùng hồn như tiếng trống Nam Sư mà khoan nhặt thư thái và điệu múa của Bắc Sư cũng nhẹ nhàng uyển chuyển và không đa dạng bằng Nam Sư. Múa lân theo phong cách Bắc Sư không có ông Địa mà có người cầm quả cầu đi phía trước để lân vờn theo (sư tử hí cầu). Tuyệt kỹ của Bắc Sư là đứng múa trên quả cầu to. Nó đòi hỏi người múa đầu và người múa đuôi lân phải phối hợp ăn ý để giữ thăng bằng trên quả cầu đang lăn.

Điệu múa của Bắc Sư khá giống cách loài chó Bắc Kinh chạy giỡn vờn nhau, rất ôn hòa. Ngày xưa, Bắc Sư thường được múa trong các lễ hội cung đình và thường là một gia đình sư tử gồm sư tử bố, mẹ và sư tử con. Ở Chợ Lớn, các đội Bắc Sư chủ yếu là người Triều Châu và cũng không phổ biến lắm. Những lần tôi xem các đội Bắc Sư biểu diễn đều là ở các liên hoan lân sư rồng tổ chức ở Tao Đàn hay Tinh Võ (trung tâm biểu diễn thể dục thể thao quận 5) chứ chưa thấy gia đình nào rước đội Bắc Sư về múa để đón tết cả.

Người Quảng Đông thì nổi tiếng về trường phái Nam Sư với đầu sư tử hình tròn, trán có cục u, có một sừng trên đỉnh đầu. Mắt và miệng của Nam Sư được người giữ đầu sư tử điều khiển có thể khép mở theo ý muốn rất sống động. Khác với Bắc Sư, thân Nam Sư không có lông dài bao phủ mà chỉ là một mảnh vải dài có thêu kim tuyến và viền lông. Do không phải mặc quần lông phủ rườm rà, người múa Nam Sư có thể thực hiện được những động tác nhanh mạnh và phức tạp hơn so với Bắc Sư.

Con sư tử trong trường phái Nam Sư thật ra không có liên quan gì đến con sư tử trong trường phái Bắc Sư mà có xuất xứ riêng của nó. Theo truyền thuyết thì đó là con quái vật dưới biển có tên là con “Niên” thường lên bờ ăn thịt làm hại bá tánh. Phật Di Lặc (hay còn được biết đến với cái tên “Bố Đại Hòa Thượng” (hòa thượng túi vải) thương người dân lầm than nên đã dùng cỏ linh chi ngàn năm để thu phục con quái vật này. Điều này giải thích vì sao các đoàn múa Nam Sư luôn có nhân vật ông Địa (thực ra là Phật Di Lặc) cầm quạt nan (tượng trưng cho cành linh chi) đùa giỡn với con lân, và tại sao múa lân theo trường phái Nam Sư thường được múa vào dịp tết (Niên có nghĩa là năm). Đây là trường phái chủ đạo của múa sư tử ở Chợ Lớn trước đây.

Một màn không thể thiếu của phái Nam Sư là hoạt cảnh tái diễn lại việc Phật Di Lặc thu phục con quái thú Niên. Con quái lúc đầu hung hăng như muốn ăn tươi nuốt sống Phật Di Lặc còn ông Phật có cái bụng to tròn và cái miệng cười thật rộng thì luôn đùa giỡn như không có chuyện gì xảy ra. Ông đợi cho con vật ngủ say mới bắt đầu ra tay thuần phục và cuối cùng thì con Niên hung dữ cũng trở nên hiền lành đi theo cành linh chi của Phật Di Lặc.

Trẻ con thường rất thích màn này vì nó rất hài hước và sinh động nhất là cảnh con Niên tìm mọi cách đớp lấy Phật Di Lặc (đôi khi người múa đầu sư tử cố tình đớp vào một cậu bé nào đó đứng gần đấy khiến cho cu cậu hét lên vừa sợ vừa thích) còn Phật Di Lặc mặc dù to béo nhưng vẫn né tránh nhẹ nhàng những đòn tấn công. Tuy nhiên màn tuyệt kỹ của Nam Sư khiến người xem hồi hộp đến thót tim là màn leo sào để ăn bắp cải bên trong có chứa bao lì xì mà chủ nhà treo trên cao để thử thách tài nghệ của người múa và Mai Hoa Thung tức là múa trên những cây cọc được xếp từ thấp đến cao dần.

III. Múa sư tử xưa và nay

Trước đây, các đoàn lân theo phái Nam Sư ở Chợ Lớn tự làm đầu lân với nan tre, giấy bồi, sơn và lông thỏ để dán làm râu và lông mày. Còn thân được may bằng vải bóng đủ màu có đính lông thỏ và thêu chỉ kim tuyến. Các đoàn lân thường được các võ quán kiêm nhà thuốc bắc thành lập với thành viên là sư huynh đệ trong một đoàn. Giữa các đoàn lân có một số quy luật bất thành văn mà ai cũng phải nằm lòng. Đó là màu sắc của râu lân.

Những đoàn lân thành lập trên 20 năm trở lên mới dám múa đầu lân có râu bạc, còn những đoàn lân có tuổi nghề ít hơn chỉ được múa đầu lân râu đen. Khi hai đoàn xe lân đi ngược chiều nhau trên một con đường, đoàn lân ít tuổi hơn phải múa chào đoàn lân nhiều tuổi và nếu đường hẹp thì phải nhường đường. Tuyệt đối không có chuyện đoàn lân ít tuổi tỏ thái độ vô lễ, xem thường hay cà khịa với những đoàn lân có thâm niên. Nếu không biết những quy tắc đó thì thế nào giữa các đoàn lân cũng sẽ xảy ra xung đột.

Giờ đây, các đội lân thường mua đầu lân được đặt làm từ Hong Kong hoặc Trung Quốc với râu lân đủ màu sắc: đỏ, vàng, cam, đen, trắng và thân lân được may cầu kỳ hơn nhiều. Có nhiều đội người múa còn mặc quần may cùng loại vải với thân lân giống phong cách của Bắc Sư. Đẹp thì đẹp thật nhưng tự dưng tôi cảm thấy mất đi cái nét truyền thống kính trên nhường dưới của các đội lân râu bạc và râu đen ngày xưa. Đi hỏi một số người bạn cũ ở Chợ Lớn, ai cũng nhận ra sự thay đổi này nhưng hỏi tại sao thì không ai trả lời được hoặc trả lời kiểu vô thưởng vô phạt “bây giờ xã hội phát triển thay đổi rồi nên đầu lân cũng phải màu sắc sặc sỡ hơn chứ.” Quyết không chấp nhận đầu hàng, tôi bỏ công tìm tòi tài liệu và cuối cùng cũng tìm ra câu trả lời.

Thì ra trường phái Nam Sư râu đen râu bạc của Chợ Lớn trước kia là trường phái Quảng Đông Phật Sơn. Phật Sơn vốn là quê hương của võ sư huyền thoại Hoàng Phi Hồng với võ quán Bảo Chi Lâm lừng danh thiên hạ. Thảo nào các phim võ thuật về Hoàng Phi Hồng đều sử dụng đầu sư tử râu trắng và râu đen với cách múa rất giống như các đội lân Chợ Lớn mà tôi từng biết. Còn đầu sư tử với râu nhiều màu khác nhau lại thuộc trường phái Quảng Đông Hạc Sơn du nhập vào Sài Gòn Chợ Lớn chỉ độ khoảng mười mấy năm trở lại đây, nhưng lại có chiều hướng lấn át trường phái Phật Sơn.

Trường phái Hạc Sơn hiện đang rất phổ biến ở Malaysia, Singapore và Thái Lan với đầu sư tử có chữ “Vương” trước trán và mỗi màu sắc của đầu sư tử tượng trưng cho một nhân vật trong Tam Quốc Diễn Nghĩa. Nếu múa ba con thì sẽ có một con mặt vàng, thân vàng râu trắng gọi là Thụy Sư tượng trưng cho Lưu Bị, con mặt đỏ, thân đỏ râu đen dài gọi là Tỉnh Sư tượng trưng cho Quan Công và con mặt đen, thân trắng đen, râu đen gọi là Đấu Sư tượng trưng cho Trương Phi.

Còn nếu múa năm con thì là “ngũ hổ tướng”. Lúc này con Thụy Sư (Lưu Bị) sẽ được thay thế bằng ba con sư tử khác: con mặt và thân vàng cam râu trắng tượng trưng cho Hoàng Trung, con mặt xanh râu xanh tượng trưng cho Triệu Vân và con mặt trắng râu trắng tượng trưng cho Mã Siêu. Cũng với hình tượng năm con sư tử đó, có người lại giải thích theo hướng ngũ hành: con màu trắng thuộc hành Kim, con màu xanh thuộc hành Mộc, con màu đen thuộc hành Thủy, con đỏ hành Hỏa và con vàng hành Thổ. Cách lý giải nào cũng có cái lý của nó.

Giờ đây tuy không còn sống trong khu Chợ Lớn, hàng năm vào 30 Tết tôi vẫn giữ lệ chạy xe một vòng Chợ Lớn vào buổi sáng để đón tiếng trống lân rồi đáo qua chùa bà Nam Hải để chờ các đoàn lân có đến múa khai tinh điểm nhãn. Nhưng tiếng trống lân giờ cũng thưa dần, không còn hào hùng như tiếng trống lân trong ký ức của tôi hồi nhỏ. Lác đác đâu đó lại thấy mấy cậu choai choai đeo mặt nạ thần tài ông địa đẩy cái trống con cắc tùng đến múa trước nhà kiểu làm khó gia chủ để lấy lì xì. Rước vào thì không muốn vì sợ nhà cửa bị dòm ngó, nhưng đuổi thì sợ xui xẻo.

Còn không những màn trình diễn đầy tính thượng võ như “mai hoa thung” hay “thực thanh” của những đoàn lân râu bạc râu đen ngày trước?

HUỲNH CHÍ VIỄN 17.12.2023