Nguyễn Văn Tuấn - Không thuyết phục về giải thích "không liên quan"

 

Bộ Y tế viết cái tít khẳng định: "Hai trẻ tử vong sau tiêm không liên quan đến vaccin và thực hành tiêm chủng" [1]. Rất nhiều người kinh ngạc về cách trả lời đó.

Các bạn có thấy thuyết phục không? Tôi thì không. Trong cái note này tôi dùng phương pháp kiểm định giả thuyết (test of hypothesis) để cho thấy câu đó là không đúng.

1. Kiểm định giả thuyết

Xin nhắc lại quy trình kiểm định giả thuyết để các bạn nhớ. Để kiểm định giả thuyết về một mối liên quan giữa A và B (ví dụ như A là vaccin, B là tử vong từ sốc phản vệ), chúng ta phải làm theo 4 bước:

Bước 1: Phát biểu giả thuyết vô hiệu (H0). Chúng ta bắt đầu bằng giả thuyết rằng không có mối liên quan giữa tiêm vaccin và tử vong do sốc phản vệ;

Bước 2: Thu thập dữ liệu. Chúng ta biết rằng Việt Nam đã tiêm 3.512.874 liều vaccin cho trẻ 12-17 tuổi. Và, đã ghi nhận 2 ca tử vong do sốc phản vệ. Đó là dữ liệu thực tế.

Bước 3: Tính trị số P, tức xác suất dữ liệu xảy ra nếu H0 là đúng. Nếu giả thuyết vô hiệu là đúng (không có mối liên quan) thì chúng ta không kỳ vọng ghi nhận bất cứ ca tử vong nào.

Ngoài ra, y văn (Shimabukuro et al JAMA 2021) cho biết với 3.512.874 liều vaccin, chúng ta 'kỳ vọng' quan sát 17 ca sốc phản vệ. Và, nguy cơ tử vong sốc phản vệ là <1% (theo Turner et al 2017) thì chúng ta không kỳ vọng quan sát một ca tử vong nào cả. Thế nhưng trong thực tế, Việt Nam đã có 2 ca tử vong tuổi 12-17. Cả 2 ca đều được xác định là bị sốc phản vệ [1].

Chúng ta có thể dùng phương pháp kiểm định Poisson (vì tần số xảy ra thấp) để tính trị số P. Vài tính toán cho ra kết quả P = 0,00000000000000022.

Bước 4: Bởi vì xác suất xảy ra quá thấp, chúng ta phải bác bỏ giả thuyết H0. Bác bỏ giả thuyết vô hiệu cũng có nghĩa là gián tiếp kết luận có mối liên quan giữa vaccin và tử vong do sốc phản vệ.

2. Liên quan và liên hệ nhân quả

Câu hỏi kế tiếp là mối liên quan giữa vaccin và tử vong có phải là mối liên hệ nhân quả?

Trước khi bàn vấn đề này, tôi phải giải thích thuật ngữ và ý nghĩa để chúng ta nói cùng ngôn ngữ. "Liên quan" ở đây có nghĩa là "Association" theo nghĩa dịch tễ học. Các bạn cũng có thể nói liên quan là relation cũng được, nhưng nghĩa này không phổ biến trong dịch tễ học. Còn "Liên quan nhân quả" hay đúng hơn là "Liên hệ nhân quả" có nghĩa là "Causal relationship" trong dịch tễ học.

Phân biệt hai khái niệm này là chủ đề của triết học mà tôi không muốn nói đến (vì tôi không rõ), nhưng ở đây tôi chỉ lý giải trên phương diện dịch tễ - y học.

Ở trên, chúng ta chỉ có thể nói "có mối liên quan giữa vaccin và tử vong từ sốc phản vệ", nhưng không thể nói đó là mối liên hệ nhân quả.

Mối liên hệ nhân quả giữa A và B có nghĩa là A sản sinh ra B. Nếu tôi bật công tắc điện và đèn tắt, thì đó là mối liên hệ nhân quả. Nếu hai người bị nhiễm covid và họ giống nhau về các yếu tố nhân trắc và lâm sàng (cùng giới tính, độ tuổi, tiền sử bệnh lý, v.v.) nhưng một người được chích vaccin thì hết bệnh, còn người không chích vaccin thì không hết bệnh, tôi có thể kết luận mối liên hệ nhân quả giữa vaccin và covid. Như vậy, để nói mối liên hệ nhân quả giữa A và B đòi hỏi phải 3 điều kiện chánh:

• A phải xảy ra trước B;

• A có liên quan với B, và mối liên quan độc lập với các yếu tố khác; và

• Can thiệp vào A làm thay đổi B.

Bây giờ, chúng ta thử xem xét 2 trẻ em chết sau khi tiêm vaccin. Dĩ nhiên, hai em này tử vong sau khi tiêm vaccin, tức đáp ứng điều kiện 1. Chúng ta biết rằng vaccin có thể gây sốc phản vệ (và sốc phản vệ có thể dẫn đến tử vong), nhưng chúng ta không biết mối liên quan đó có độc lập với các yếu tố khác hay không. Ví dụ như người sốc phản vệ thường có yếu tố nguy cơ khác với người không bị sốc phản vệ. Chúng ta thiếu thông tin này. Do đó, điều kiện 2 không đáp ứng. Ngoài ra, 2 trẻ em còn sống trước khi tiêm vaccin, nhưng sau tiêm vaccin thì cả hai đều tử vong; như vậy điều kiện 3 được đáp ứng.

Trong 3 điều kiện trên, trường hợp đang bàn đáp ứng 2 điều kiện. Do đó, chúng ta chưa thể kết luận có mối liên hệ nhân quả giữa vaccin và tử vong. Nhưng chúng ta có thể nói có mối liên quan giữa vaccin và tử vong. Phát biểu "Hai trẻ tử vong sau tiêm không liên quan đến vaccin" [1] là không đúng.

NGUYỄNVĂN TUẤN 01.12.2021

[1] Hai trẻ tử vong sau tiêm không liên quan đến vaccine và thực hành tiêm chủng