«The Vietnam War», bộ phim đồ sộ của Ken Burns

(AFP 15/09/2017) Với bộ phim tài liệu nhiều tập đa chiều rất đồ sộ về « Cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ hai », đạo diễn Mỹ Ken Burns đã dành chỗ cho tiếng nói của những người lính và thường dân của cả hai phía trong cuộc chiến, và khai thác được một số tài liệu lưu trữ chưa từng được công bố trước đây.

Bộ phim sẽ được chiếu kể từ Chủ nhật 17/8 trên kênh PBS ở Hoa Kỳ (gồm 10 tập, mỗi tập dài trên 1 giờ rưỡi), và từ thứ Ba 19/9 đến thứ Năm 21/9  trên kênh Arte ở Pháp (gồm 9 tập, mỗi tập 52 phút).

Người đạo diễn 64 tuổi nói với AFP: « Đó là bộ phim tham vọng nhất trong sự nghiệp của tôi ». Là bậc thầy về phim tài liệu,  Ken Burns có vẻ bần thần - một loại hội chứng trầm cảm sau sinh - sau « mười năm nỗ lực » và 30 triệu đô la đầu tư vào bộ phim.

Nhà đạo diễn từng đoạt nhiều giải thưởng với bộ phim « Cuộc đại chiến ly khai » (1990), và nữ đồng nghiệp Lynn Novick, muốn xử lý « Cuộc chiến tranh Đông Dương lần hai » (1955-1975) cả phía người Mỹ lẫn người Việt ; đã dành chỗ cho tiếng nói của những người lính và thường dân của cả hai phía. Ông nói đây là điều « cốt yếu », để tạo dựng nên « một toàn cảnh đa chiều đầy đủ nhất ».

Theo số liệu chính thức của Việt Nam, trên ba triệu thường dân đã bị thiệt mạng, ngoài hai triệu rưỡi người lính Việt của cả hai bên cộng sản và thân Mỹ. Còn theo con số chính thức của Hoa Kỳ, có 200.000 người lính Việt Nam Cộng Hòa, 58.220 lính Mỹ đã chết và 1.638 GI mất tích.

Đạo diễn giải thích, trong khi thuật lại câu chuyện lịch sử hoành tráng, thách thức là ở chỗ làm thế nào « đi vào nội tâm của vô số những trải nghiệm cá nhân ». « Lòng can đảm » còn nằm trong « quyết định không đi chiến đấu hoặc phản đối chiến tranh ». Xã hội Mỹ bị chia rẽ cho đến nỗi « trong nhiều khía cạnh, còn trở thành một cuộc nội chiến thứ hai ». Những người lính Mỹ trở về thường im lặng trước địa ngục đã sống qua, và chẳng ai hỏi han họ. Một cựu binh Mỹ trong phim nói : « Cứ như là trong gia đình có một người nghiện rượu vậy ».

Trên 25.000 bức ảnh đã được thu thập, và một số lượng khổng lồ tài liệu lưu trữ được khai quật. Trong đó có « những cuộn băng lưu trữ chưa hề được tiết lộ », như cuốn băng ngày 27/05/1964 ghi âm tiếng nói của tổng thống Mỹ Lyndon Johnson (1963-1969) lo ngại bị sa lầy như trong chiến tranh Triều Tiên.

Ken Burns cho biết: « Chúng tôi đã lục lọi các tàng thư trên toàn thế giới, và đã tham khảo được nhiều tài liệu chưa hề công bố của phía Mỹ, và những lời chứng độc đáo, kể cả phía Việt Nam ». Ông cũng ca ngợi « sự hợp tác tuyệt vời » của chính quyền Hà Nội.

Đoàn phim đã quay hai lần tại Việt Nam, thu thập những kỷ niệm của các cựu chiến binh Việt, vốn hiếm khi có dịp bày tỏ. « Tất cả đều đã lớn tuổi và đủ uy tín để có thể tự cho phép giữ một khoảng cách với đường hướng cứng rắn của đảng Cộng Sản Việt Nam ».

Khoảng hai mươi nhà sử học và giáo sư đại học đã tranh luận trong mọi giai đoạn của bộ phim, cộng với lời kể của 84 nhân chứng. Ken Burns nhấn mạnh : « Tại Hoa Kỳ, cuộc chiến vẫn là một chủ đề nhạy cảm, nguồn gốc của những bất đồng lớn. Tại Việt Nam cũng thế, không chỉ giữa các cựu chiến binh miền Bắc và miền Nam, mà nói chung giữa người Việt với nhau ».

Âm nhạc là một thành phần quan trọng khác của phim, với nhạc nền được giao cho Trent Reznor và Atticus Ross của nhóm rock công nghiệp Nine Inch Nails. Một CD kép (Universal) gồm 17 tựa, sáng tác riêng cho bộ phim tài liệu này, được ra mắt vào thứ Sáu 15/9. Đối với đạo diễn, « Đó là một sự hòa trộn các âm thanh lạnh, kim loại, điện tử » cộng hưởng với kỹ nghệ chiến tranh, nhưng « mang âm điệu du dương nhạy cảm ». Về phía Mã Hữu Hữu (Yo Yo Ma), cây vĩ cầm Mỹ gốc Hoa, đã cùng với giàn nhạc Silk Road đã phối khí những chủ đề và biến thể, gợi lên không khí bi kịch và nền văn hóa Đông Dương.

Ông Ken Burns kết luận : « Chiến tranh mang lại cơ hội để quan sát cái tệ hại nhất – tất nhiên – nhưng cả những gì tốt đẹp nhất của con người. Đó là điều mà chúng tôi muốn chứng tỏ ».