Hoàng Tuấn Công - « Giải oan » cho bánh chưng

“…Ẩm thực và văn chương có nhiều tương đồng, bánh chưng là một thứ văn xuôi thô, nặng, dềnh dàng, xơi một góc đã nghẹn và hứa hẹn từ phần còn lại là bội thực.

Lá gói lạt buộc hì hục, nấu như kháng chiến trường kỳ, song công phu vất vả thế vẫn chưa hết.

Cái kiệt tác của ẩm thực dân tộc ấy đầy nguy cơ nhão nhoét, thiu, mốc, sống, sượng, chưa kể động thái lại gạo khét tiếng, cộng thêm bước bóc bánh nên gọi chân thành là tra tấn và thực tế chắc chắn là chỉ sau một đũa xắn nó sẽ mất trắng tổng thể nghệ thuật và mỗi phút một hết cả xanh lẫn rền để cuối bữa chỉ còn là một di tích lạnh lẽo, xám xịt, tả tơi trên mâm cỗ.

Văn bánh chưng là văn to nhưng không lớn, rắc rối nhưng không phức tạp, lớp trong lớp ngoài nhưng không đa tầng, nghiêm nhưng không cẩn. Đã thế lại là văn cúng cụ, nhất định phải đặt lên bàn thờ […] Là hiện thân của một nền ẩm thực với kỹ thuật nấu nướng đơn giản, quy trình chế biến thuần tuyến tính, nguyên vật liệu thông dụng, khẩu vị bỗ bã đại trà và tập quán sinh hoạt đơn sơ…” (Trích “Các vua Hùng đã có công” – Phạm Thị Hoài).

Nhà văn PTH được khen quá trời mà cũng bị chửi quá trời.

Với những người "khen" thì cho rằng, người "chửi" đã không hiểu dụng ý của Nhà văn.

Với tôi, có thể PTH không sai khi ví “thứ văn xuôi thô”, “văn cúng cụ” với bánh chưng. Nhưng bà đã sai khi không viết rõ thứ bánh chưng đem ra ví von so sánh ấy là bánh chưng lỗi. Nếu không phải “lỗi toàn tập”, thì ít nhất cũng bị lỗi ở một khâu quan trọng nào đó. Hoặc giả nó giống với loại bánh chưng “cúng cụ” nặng 2,5 tấn năm nào, chứ không phải bánh chưng bình thường.

Thử đọc lại vài đoạn ngắn:

1 - “Cái kiệt tác của ẩm thực dân tộc ấy đầy nguy cơ nhão nhoét, thiu, mốc, sống, sượng…”.

Cụm từ “đầy nguy cơ” cho thấy chính tác giả đã thừa nhận “nhão nhoét, thiu, mốc, sống, sượng” không phải là bản chất của bánh chưng. Không phải cứ bánh chưng là “nhão nhoét, thiu, mốc, sống, sượng”. Nên nhớ một cái bánh chưng làm chuẩn tất cả các khâu không dễ bị thiu mốc. “Nhão nhoét, thiu, mốc, sống, sượng” chỉ là hiện thân của một sản phẩm lỗi. Sản phẩm của đôi bàn tay vụng. Cũng như văn xuôi vậy. “Thô” hay tinh là ở tay bút, không phải ở thể loại.

2 - “Lá gói lạt buộc hì hục, nấu như kháng chiến trường kỳ…”

Cái hay của bánh chưng chính là ở chỗ “nấu như kháng chiến trường kỳ…” này. Tiếng sôi lục bục, âm ỉ của nồi bánh chưng từ đêm nay cho đến tận sáng ngày hôm sau khiến cho người ta phải quây quần, thao thức, trông đợi, giống như để cùng chứng kiến sự chuyển dịch của thời gian từ năm cũ sang năm mới vậy.

3 - “…chưa kể động thái lại gạo khét tiếng…”.

Nguyên liệu kém; gói quá chặt; kỹ thuật nấu không đạt; bánh để quá lâu…Đó là những nguyên nhân khiến bánh chưng “lại gạo”. Điều này hoàn toàn bình thường, vì không có loại bánh nào làm vụng, làm lỗi, để quá hạn mà… vẫn ngon như thường!

4 - “…cộng thêm bước bóc bánh nên gọi chân thành là tra tấn…”.

Quả tình, với một cái bánh chưng lỗi, hoặc vào tay kẻ vụng thì bóc bánh là một cực hình. Không những tay chân be bét, mà ngay cả chiếc bánh cũng… bè bẹt, đầy dấu ngón tay trước khi đụng đũa. Nhưng với chiếc bánh ngon và bàn tay khéo léo thì bước này khá nhẹ nhàng, tươm tất. Qua một vài lớp lang, chẳng mấy chốc hình hài chiếc bánh chưng sẽ hiện nguyên xi trên đĩa. Không hề có dấu vết bàn tay. Giống như nó vốn sinh ra đã “ở trần” như vậy.

5 - “…và thực tế chắc chắn là chỉ sau một đũa xắn nó sẽ mất trắng tổng thể nghệ thuật…”

Với người hiểu bánh chưng thì “sau một đũa xắn” không phải là “mất trắng tổng thể nghệ thuật”, mà chính là lúc “tổng thể nghệ thuật”, “cả xanh lẫn rền”, được dịp phô bày. Gạo có chuẩn; nhân có chuẩn; gói, nấu có chuẩn; cắt bánh có chuẩn,…hay không, thì sau “một đũa xắn” (cũng phải … chuẩn), nội dung của tác phẩm nghệ thuật sẽ được hé lộ...

“Một đũa xắn” được lấy đi…Thêm một đũa nữa…Tất cả đều gọn gàng giống như một nấc gạt của kim đồng hồ… Những miếng bánh còn lại vẫn tinh tươm, nguyên vẹn. Kết thúc chỉ còn một vài mẩu nhân vương trên lòng đĩa. Đó là nghệ thuật ẩm thực. Nghệ thuật từ chế biến cho đến thưởng thức.

Bánh chưng chưa cắt đã rã; bánh và cắt bánh kiểu gì mà muốn “xắn” cả miếng lại chỉ lấy được nửa miếng, “xắn” miếng này lại lằng nhằng kéo theo cả miếng khác; rồi nhân đi đằng nhân, bánh đi đằng bánh… thì đến “cuối bữa chỉ còn là một di tích lạnh lẽo, xám xịt, tả tơi trên mâm cỗ” là điều hoàn toàn dễ hiểu. Lỗi này không phải tại bánh chưng. Lỗi ở bàn tay vụng. Vụng từ làm cho đến cả... vụng ăn!

6 - “…xơi một góc đã nghẹn và hứa hẹn từ phần còn lại là bội thực”.

Bánh chưng không ai ăn kiểu ngồi chén tì tì. Một cái bánh cắt kiểu “mễ tự cách” (chia 8 phần kiểu chữ mễ 米), đủ cho cả nhà thưởng thức, để còn ăn món khác. Giờ cắt theo kiểu “điền tự cách” (chia làm 4 phần hình chữ điền 田) khiến chỉ sau “một đũa xắn” đã mất béng “một góc” (1/4 cái), lại còn “hứa hẹn” xơi phần tiếp theo thì không “bội thực” mới là chuyện lạ.

Như thế, “nghẹn” hay “bội thực” là do kiểu ăn uống của kẻ “cả thèm chóng chán”, đâu phải tại bánh chưng?

7 - “Văn bánh chưng là văn to nhưng không lớn, rắc rối nhưng không phức tạp, lớp trong lớp ngoài nhưng không đa tầng, nghiêm nhưng không cẩn. Đã thế lại là văn cúng cụ, nhất định phải đặt lên bàn thờ…”

Đây là hình ảnh cụ thể của chiếc bánh chưng kỷ lục nặng 2,5 tấn, “trên sống dưới khê, tứ bề nhão nhoét” dâng vua Hùng năm nào thì đúng hơn chứ nhỉ? Bánh chưng thường đâu có giống “văn cúng cụ”, “nhất định phải đặt lên bàn thờ”?

8 - “Là hiện thân của một nền ẩm thực với kỹ thuật nấu nướng đơn giản, quy trình chế biến thuần tuyến tính, nguyên vật liệu thông dụng, khẩu vị bỗ bã đại trà và tập quán sinh hoạt đơn sơ…”

Chính vì sự lầm tưởng này mà sản phẩm của đôi bàn tay vụng, thứ bánh chưng “nhão nhoét”, “sống, sượng”, “lại gạo khét tiếng” đã ra đời, khiến có người ngộ nhận đó mới là bánh chưng thứ thiệt.

9 - ...

10 -...

Nhiều người phân tích, bánh chưng chỉ là cái cớ để nhà văn "giải thiêng", "bóc mẽ", "lột trần"...

Cũng tốt thôi!

Tuy nhiên, tôi cho rằng, muốn “giải thiêng”, “lột trần”, "bóc mẽ"…hay gì gì chăng nữa, mà đem sự xấu xí, đáng chê của một thứ “văn xuôi thô”, “văn cúng cụ” nào đó để so sánh, gán ghép cho thuộc tính không có thật của chiếc bánh chưng thứ thiệt, e rằng thủ pháp này cũng thô vụng và ... khó xơi không kém!

Ảnh: Bánh chưng khổng lồ 2,5 tấn "cúng cụ" năm 2016. Có vẻ như nó khá giống với những gì nhà văn PTH mô tả.

HOÀNGTUẤN CÔNG 05.02.2022