Hoàng Tuấn Công - Nước đổ lá khoai

Chương trình Vua Tiếng Việt (03/01/2025), cố vấn, nhà thơ Hữu Việt giải thích câu “Nước đổ lá khoai” như sau:

 “…Bây giờ không biết các bậc cha mẹ mà gặp con cái bướng bỉnh, nhắc hay quên, không nghe lời thì có dùng câu này không, nhưng bà nhà tôi ngày xưa “Nói với mày cứ như nước đổ lá khoai ấy”.

Vâng, vào là nó trôi nhanh lắm. Và tôi còn nhớ đến một câu thơ của Nguyễn Bính trong bài “Hai lòng”: “Lòng anh như mảng bè trôi/ Chỉ về một bến chỉ xuôi một dòng”, nhưng mà lại: “Lòng em như chiếc lá khoai/ Đổ bao nhiêu nước ra ngoài bấy nhiêu”.

Phần giảng về nghĩa bóng của ông cố vấn tạm chấp nhận được. Nói “tạm chấp nhận”, bởi đúng ra “Nước đổ lá khoai” là ví với trường hợp khuyên bảo, dạy dỗ mà không thấm, không có tác dụng gì, không tiếp thu, chứ không bao gồm chuyện đãng trí, “nhắc hay quên”.

Tuy nhiên, điều đáng bàn nhất ở đây là sự thâm thúy, tinh tế của dân gian khi chọn lá khoai làm hình ảnh so sánh đã bị ông cố vấn hiểu sai.

Trong thực tế thì nước đổ lên bất kỳ loại lá nào, lá chuối, lá bàng hay lá cọ … thì nó cũng “trôi nhanh”, chứ không cứ gì lá khoai.

Vậy, vì sao dân gian lại chọn “lá khoai”?

Bề mặt lá khoai (hay lá sen hoặc một số loại lá khác) có phủ một lớp lông tơ như lớp sáp cực mịn khiến cho nước không thấm ướt được. Bởi vậy, kể cả khi ta tìm cách hứng cho nước nằm lại trên lá khoai thì nó vẫn cứ trơ ra, không thấm, không thể làm ướt được bề mặt của lá, mà cứ lăn tròn, di động giống như những viên bi vậy. Trong khi với các loại lá khác, thì dù nước có “trôi nhanh” bằng mấy, nó vẫn thấm ướt, đọng lại chút ít trên chiếc lá sau khi đã trôi đi.

Bởi thế, nếu Nguyễn Bính ví “Lòng em như cánh lá khoai/ Đổ bao nhiêu nước ra ngoài bấy nhiêu”, thì Xuân Diệu cũng viết: “Lòng ta là một cơn mưa lũ/ Đã gặp lòng em là lá khoai/ Mưa biếc tha hồ rơi hạt ngọc/ Lá xanh không ướt đến da ngoài”.

“Đổ bao nhiêu nước ra ngoài bấy nhiêu”, và “Lá xanh không ướt đến da ngoài”, chính là sự không thấm, không đọng lại tí gì.

Dị bản của “Nước đổ lá khoai” là “Nước đổ đầu vịt”. Khi “nước đổ đầu vịt” thì nó cũng “trôi nhanh” chẳng khác gì đổ “đầu gà”. Nhưng vịt khác gà ở chỗ, lớp lông ở đầu vịt (cũng như toàn bộ thân mình của nó) có chứa một loại chất nhờn đặc biệt khiến cho nước không thấm vào được, kể cả nó vục đầu sâu xuống nước để mò ăn thì khi ngóc lên, đầu nó vẫn khô như thường.

Như vậy, sở dĩ dân gian ví với “nước đổ lá khoai” là bởi khi nước vào nó không thấm, không đọng lại tí gì, chứ không phải “vào là nó trôi nhanh lắm” như lời giải thích của ông cố vấn.

HOÀNG TUẤN CÔNG 04.01.2025