Nguyễn Thông - Chuyện vải lụa (1)

(Hôm nay, theo "lịch" của nhà nước là ngày quốc tang. Xứ mình thiếu cái gì thì không rõ, chứ quốc tang sẵn lắm. Nhà cháu tôn trọng luật, không bàn chuyện thời sự nữa, nhưng không lên tút kể cũng buồn tay. Vậy, xin hầu cả nhà, đưa cái chuyện này).

"Chuyện vải lụa" là một truyện trong cuốn "Chuyện thời bao cấp" tập 2, sẽ ra mắt bạn đọc sau. Mời cả nhà ạ.

Hồi năm 2017 ồn lên vụ lụa “treo đầu dê, bán thịt chó”. Đi đâu cũng nghe người ta nhắc tới Khải Silk (dân chúng quen mồm gọi Khải siu) ông trùm lụa. Công nhận Khải quá giỏi, từ một anh buôn lụa ở phố Hàng Gai, Hàng Bông (Hà Nội) chỉ mười mấy năm tên tuổi lẫy lừng. Tuy nhiên, danh nổi như cồn không nhờ lụa mà nhờ bất động sản, nhà hàng, chốn ăn chơi đẳng cấp.

Tôi từng nghe kể, các đại gia, cán bộ to/rất to tới lui những chốn của Khải siu như đi chợ. Có anh trăm nghìn đổ một trận cười như không, nhưng cũng có anh được chủ nhà bao từ A tới Z, ra về còn nặng túi quà hoặc chiếc phong bì “nặng đô”. Phất là phải, tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên… chủ nghĩa tư bản thân hữu.

Mỗi lần đi trên đường Điện Biên Phủ (hồi trước 30.4.75 mang tên Phan Thanh Giản), con đường một thời được coi dài và hoành tráng nhất Sài Gòn, cứ qua trường cấp 3 Minh Khai một đoạn hầu như ai cũng thấy tòa biệt thự khủng kiểu Pháp trong khu vườn xanh mát. Cái biển tên cũng rất Pháp, “Au Manoir de Khai” gây tò mò, trầm trồ. Thiên hạ bảo nhau, của Khải siu đấy. Tôi cũng từng được cơ quan cho ăn theo, dự tiệc tại nhà hàng Cham Cham của Khải siu ở Phú Mỹ Hưng, thấy khiếp bởi… quá sang trọng.

Nhưng con người ta có số, do trời định đoạt, lên voi xuống chó chả mấy hồi. Khải siu cũng vậy. Đang ngự đỉnh cao, lại nức tiếng, nhưng lần này tiếng dữ, chết bởi lụa dỏm. Khải không bị sụp ổ voi mà té cái rầm bởi lỗ chân trâu, tiêu tan sự nghiệp, giờ chẳng ai nhắc tới nữa. Cũng không thấy bạn cũ nào, những quan chức từng tới lui ra tay cứu giúp. Lặn không sủi tăm. Thói đời là vậy. Khi vui thì vỗ tay vào/Đến khi hoạn nạn thì nào thấy ai.

Nhắc đến Khải siu, bất giác nhớ lụa, những thứ liên quan tới lụa, mà người miền Bắc quen gọi là vải lụa.

Nước Nam ta, ngôn ngữ miền Bắc có những khác biệt cơ bản với ngôn ngữ miền Nam dù cùng chung tiếng Việt chữ Việt. Có lẽ do di dân khai phá phương nam muốn tạo ra chút bản sắc riêng để không bị trộn lẫn. Ngoài bắc, tất cả các loại sản phẩm dệt bằng sợi tơ tự nhiên hay nhân tạo đều gọi chung là vải. Rồi từ vải mới chia ra từng loại, như diềm bâu (chúc bâu), thổ cẩm, lĩnh, sa tanh, phin, kaki, ka tê, simili, chéo go, lụa… “Ôi chiếc quần chéo go/Ống rộng dài quét đất/Chiếc áo trắng chúc bâu/Đi qua nghe sột soạt” (thơ Xuân Quỳnh). Trong từng loại lại chia nhỏ hơn, chẳng hạn vải phin thì có phin thường, phin nõn, lụa có lụa tơ tằm, lụa nhân tạo, lụa nõn, lụa mỡ gà…

Trong nông nghiệp cũng phân biệt rất rõ ràng, tất cả những thứ cây trổ ra hạt thóc thì đều là cây lúa, lúa tẻ, lúa nếp, lúa mì ; từ cây lúa sinh ra thóc, thóc lại chia thành thóc nếp, thóc tẻ ; thóc tẻ có những giống khác nhau như tám, di, dự, trân châu lùn, nông nghiệp 8 ; nhỏ hơn nữa thì lại có tám xoan, tám hạt tròn, tám thơm. Xay thóc thì sẽ ra gạo, gạo cũng chia thành gạo nếp, gạo tẻ. Đem gạo nấu lên sẽ có cơm hoặc cháo. Nếp nấu bình thường thì ra cơm nếp, bỏ vào chõ nấu xông hơi cách thủy thì có món xôi (nấu kiểu này gọi là đồ xôi), nếp trộn với đỗ xanh, thịt lợn gói trong lá dong lá chuối đem luộc thì gọi là bánh chưng, v.v…

Nhưng miền Nam không chia vậy. Tôi và đám em vợ dân Chợ Mới, An Giang đã “cãi” nhau suốt nửa ngày trong một cuộc nhậu (đám giỗ) khi chúng hắn khăng khăng vải là vải, lụa là lụa, hai thứ khác nhau, lụa không phải vải. Thóc lúa gạo cũng thế, theo chúng, gạo là gạo, nếp là nếp, không lẫn lộn trộn chung vào được. Nếu hỏi nhau năm nay mùa màng thế nào, thì hỏi thu được bao nhiêu giạ lúa chứ không phải bao nhiêu giạ thóc. Ôi giời, đã quy ước như vậy thì mình nhập gia phải tùy tục, nhất là bên vợ, cãi lại chỉ tổ mệt, bởi ai cũng cho mình… đúng. Có lẽ cộng sản đã thành công trong việc thống nhất bắc nam, nhưng chỉ về mặt địa lý, chứ nhiều thứ muôn đời không trộn được.

Đang nói về lụa. Hồi tôi còn bé, cả làng Trà Phương (xã Thụy Hương, huyện Kiến Thụy, tỉnh Kiến An - khi ấy là tỉnh, chưa thuộc thành phố Hải Phòng) chỉ còn nhà cô Mô tôi giữ nghề trồng dâu nuôi tằm. Cô là chị họ thày (bố) tôi, lẽ ra chúng tôi gọi là bác nhưng cứ quen kêu cô, quý thày tôi lắm, cứ đôi ba năm lại cho thày tôi một bộ quần áo lụa. Lụa tơ tằm, thứ thì vàng óng rất sang trọng, thứ thì vàng nhạt mát mắt, cầm trên tay có cảm giác dòng nước suối dưới tán rừng đang chảy qua bàn tay, mềm mại chả khác gì làn gió thu, dễ thương vô cùng. Thời ấy vải vóc khan hiếm, tem phiếu vải nhà nước phân phối chỉ 3,6 mét/người/năm nên những tấm lụa cô Mô cho thày tôi được coi như báu vật.

Lụa dường như được tạo ra trên đời dành cho đàn bà-phụ nữ-chị em, nhất là người đài các. Giới này hợp với lụa, sau đó mới tới người già. Lụa mềm mại, óng ả như phụ nữ. Ai mê thơ Nguyễn Bính chắc còn nhớ câu “Em là con gái trong khung cửi/Dệt lụa quanh năm với mẹ già/Lòng trẻ còn như cây lụa trắng/Mẹ già chưa bán chợ làng xa”. Thương lắm. Lại nhớ trong cuốn sách gối đầu giường của trẻ con một thời - “Đất rừng phương nam”, ông Đoàn Giỏi tả chị chàng vợ hờ Tư Mắm chuyên mặc đồ lụa nhìn thật thích. Thú thực, lần đầu tiên tôi có cảm giác về giới tính do chi tiết này. Rồi ông Chu Văn trong tiểu thuyết “Bão biển” cũng khoác lên người mấy cô gái quần áo lụa mỡ gà khi tới nhà thờ gặp cha xứ, chỉ nhìn cũng thèm (với dụng ý nói xấu các cha sống không… nghiêm túc).

Bình thường may quần áo vải diềm bâu nâu, vải gụ thì thày tôi lên nhà anh Cảnh cháu họ làm thợ may xóm trên để đo cắt, nhưng với bộ lụa cứ phải dứt khoát "bác" Huy. Anh Huy cháu gọi thày tôi bằng chú ruột, làm giáo học, hiệu trưởng trường cấp 1 của xã (cả xã chỉ có một trường cấp 1, còn muốn học cấp 2 phải học chung với xã Thanh Sơn kế bên), rất khéo tay, may cực giỏi.

Thày tôi pha ấm chè, hai chú cháu nhâm nhi nước chè nóng, đọc báo Nhân Dân (tiêu chuẩn của hiệu trưởng) xong thì anh Huy lấy thước dây ra đo, tỉ mỉ dài ngắn rộng hẹp, hỏi ông thích loại cổ tròn hay vuông, mấy túi… Anh bỏ hẳn một ngày cắt may, bộ quần áo lụa qua tay bác Huy, thày tôi mặc ưng ý không thể tả, bọn trẻ con chúng tôi thấy đẹp hơn mọi thứ trên đời. Chỉ những ngày giỗ tết, hoặc nhà có khách, ra ủy ban, thày tôi mới diện bộ quần áo lụa, mấy đứa con đứa cháu cứ thì thầm nhà mình có ông tiên.

Đúng như cổ nhân nói người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân. Sao con tằm trông ghê gớm chả khác con sâu rau mà lại sinh ra thứ tơ óng ả nuột nà tuyệt vời thế. Mỗi lần giặt bộ lụa, thày tôi thường tự làm lấy bởi con cái hay ẩu tả, chỉ cốt quấy quá cho xong. Vò nhẹ, xả lần cuối bằng nước mưa, rũ phơi ngoài nắng cũng thật nhẹ nhàng. May hồi đó hiếm xà phòng, lại không có máy giặt, chứ như bây giờ tống vào chiếc cối Toshiba nó quay vài vòng chắc chỉ ba bảy hai mốt ngày.

Tôi thỉnh thoảng lên chơi nhà bà Mô xem bà cho tằm ăn. Lá dâu tỏa mùi thơm dễ chịu, bọn tằm ăn rỗi rào rào, bò lổm ngổm trong cái nong, cả nghìn con thỉnh thoảng ngóc chiếc đầu đen lên tò mò nhìn khách, trông phát khiếp. Có lần cô Mô cho chị em tôi ăn thử con nhộng xào, tôi nhìn thấy kêu toáng con sâu, hoảng quá chạy mất. Cô gói một gói bảo chị tôi đem về cho ông em cô. Thày tôi khen ngon nhưng tôi cứ khiếp mãi, tới giờ đầu hai thứ tóc vẫn chưa một lần cắn vào con nhộng. Cái gì mình đã có ấn tượng từ bé, dù hay dù dở, cứ theo ta suốt đời.

Cả cô Mô, thày tôi, anh Huy đều đã ra người thiên cổ. Những bộ quần áo lụa tơ tằm mang dấu ấn bàn tay chăm chỉ khéo léo của cô tôi anh tôi tất nhiên cũng không còn. Nhưng ký ức về lụa, về sự mềm mại, dịu dàng, yêu thương cứ như thứ kỷ niệm chẳng thể phai mờ.

(Còn tiếp)

NGUYỄN THÔNG 24.05.2025