Lê Quốc Quân - 400 năm Quốc ngữ

Hôm nay là đúng 400 năm ngày giỗ ông tổ của chữ Quốc ngữ, Cha Francisco de Pina. Ngài là một tu sĩ Dòng Tên sinh năm 1585 tại Bồ Đào Nha, và đã dành 8 năm quan trọng nhất của cuộc đời mình ở Việt Nam (1617-1625).

Ngài qua đời vào ngày 15-12-1625 khi vừa tròn 40 tuổi, trong một hoàn cảnh vô cùng xúc động. Ngài chết đuối khi đang cứu người. Chiếc áo dòng của Ngài bị bị vướng vào chiếc thuyền thúng và bị đắm tại biển Cửa Đại, Quảng Nam.

Cha Francisco de Pina là nhà truyền giáo phương Tây đầu tiên có thể nói tiếng Việt một cách lưu loát và truyền giáo mà không cần thông dịch. Đây là điều chưa từng có trước đó.

Người Latinh hóa tiếng Việt

Cha Pina đã đặt nền móng cho việc Latinh hóa tiếng Việt. Cha nghiên cứu cấu trúc âm vị và thanh điệu của tiếng Việt, sau đó ghi chép chúng bằng chữ Latinh. Những nỗ lực ấy trở thành cơ sở khoa học ban đầu cho hệ thống chữ Quốc ngữ ngày nay.

Cha cũng đã mở trường dạy tiếng Việt tại Thanh Chiêm (Quảng Nam) để truyền đạt ngôn ngữ, dạy kỹ năng ghi chép tiếng Việt cho những tu sĩ khác. Trong đó có Cha Alexandre de Rhodes, người sau này tiếp tục phát triển và phổ biến chữ Quốc Ngữ rộng rãi hơn.

Năm 1651 Cha Alexandre de Rhodes đã tập hợp các ghi chép, biên soạn và làm bản thảo đưa sang Roma in hai cuốn sách bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên là: Phép giảng 8 Ngày và Từ điển Việt-Bồ-La, những ký tự đầu tiên là nhờ người thầy của mình là Cha Francisco de Pina.

Hội nhập và thờ cúng ông bà?

Những năm làm việc của Cha Franciso de Pina ở Việt Nam là sự hòa nhập sâu sắc vào đời sống người Việt. Ngài thực sự học hỏi và tôn trọng văn hóa địa phương, bền bỉ hòa giải giữa truyền giáo, văn hóa và ngôn ngữ.

Mặc dù không có tài liệu ghi lại chi tiết quan điểm của Cha đối với việc thờ cúng ông bà tổ tiên, nhưng tư tưởng truyền giáo của Dòng Tên ở thời đó đi theo hướng: Thay vì loại trừ những nét văn hóa địa phương như việc tôn kính tổ tiên, thì tôn trọng và chấp nhận nó.

Trong bối cảnh lịch sử tôn giáo thế kỷ XVII, nhiều dòng tu Công giáo châu Âu đã có những tranh luận nội bộ về cách đối xử với các nghi lễ tập quán như thờ cúng tổ tiên và lễ tục truyền thống. Nổi bật nhất là Chinese Rites controversy (Tranh luận về Nghi lễ Trung Hoa), và Tòa Thánh phải can thiệp rất nhiều lần ở nhiều nơi. 

Khi ấy những tu sĩ Dòng Tên thường chủ trương rằng các lễ tục tổ tiên có thể được nhìn nhận như những nét văn hóa, không mâu thuẫn về bản chất với đức tin Kitô nếu được diễn dịch đúng cách.

Một ngày Quốc ngữ

Tôi đang viết những dòng này, nhà báo đang gõ bản tin, luật sư viết bài bào chữa,  thầy cô đang giảng bài, chính phủ đang truyền công văn, và em bé đang tập đánh vần chữ đầu tiên trong đời…..đều đang diễn ra trên một nền tảng là Chữ Quốc Ngữ.

Chúng ta đang sống, đang yêu, đang tranh luận bằng chính hệ chữ viết mà hơn 400 năm trước một người ngoại quốc đã kiên nhẫn lắng nghe và đặt nên cấu trúc.

Tên tuổi của Cha được tri ân cả ở Việt Nam và quê hương Bồ Đào Nha và việc tri ân Ngài không phải là một nghi thức của quá khứ, mà là một hành động của hiện tại.

Cuối tuần vừa qua nhiều nhóm sinh viên và các Linh mục Công giáo tại Việt Nam đã tổ chức lễ giỗ và cầu nguyện cho Cha Francisco de Pina, đồng thời nhờ Ngài cầu bầu cho chữ Quốc Ngữ tiếp tục là sinh ngữ, sống, hiện diện và phát triển cùng dân tộc.

Tôi hy vọng rồi sẽ đến một ngày Việt Nam sẽ có "Ngày Quốc Ngữ" để vinh danh tiền nhân và nhắc nhở cho thế hệ mai sau cần phải giữ gìn và phát triển.

Nếu vậy, ngày 15/12 xứng đáng được chọn làm ngày đó để vinh danh một người đã có công tối quan trọng.

LÊ QUỐC QUÂN 16.12.2025